წიგნიერების დონე საქართველოში _ გამოწვევები და პრობლემები

შეფასებისა და გამოცდების ეროვნულმა ცენტრმა წიგნიერების საერთაშორისო კვლევის შედეგები გამოაქვეყნა. მდგომარეობა არც ისე სახარბიელოა.
კვლევის შედეგების თანახმად, საქართველოში 9-10 წლის მოსწავლეების 14%-ს წაკითხულის გააზრების მინიმალური უნარიც არ გააჩნია(!!!).

ეს საკმაოდ საგანგაშო მაჩვენებელი წიგნიერების საერთაშორისო კვლევის შედეგებმა აჩვენა. იგი გახლავთ პირველი საერთაშორისო კვლევა, რომელშიც საქართველომ მიიღო მონაწილეობა. კვლევა ხუთ წელიწადში ერთხელ ტარდება და მოსწავლეების წიგნიერების დონის შეფასების საშუალებას იძლევა. ერთ-ერთი კომპონენტი სწორედ წაკითხულის გააზრებაა, რომელიც მოსწავლის საბაზო უნარია.
გარდა ამ კომპონენტისა, PIRL-ის კვლევა ასევე მოიცავს სხვა ასპექტებს, რომლის მიხედვითაც ფასდება სხვადასხვა ქვეყნის მოსწავლეები და მათი აკადემიური მოსწრება, საბოლოო ჯამში კი განათლების საერთო დონე და წიგნიერება ფასდება.
კვლევა და მისი მეთოდოლოგია საშუალებას იძლევა, სწორად შეფასდეს განათლების სისტემაში არსებული გამოწვევები, ასევე ის კონკრეტული ძირეული საკითხები, რომელიც ერთიანობაში განათლების შესახებ საერთო სურათს ქმნის ქვეყანაში.
კვლევის მიხედვით, კითხვის უნარის ფასდება საინფორმაციო და მხატვრული ტექსტებით. თითოეულ ტექსტს თან ახლავს შეკითხვები, რომლებზედაც პასუხებითაც ფასდება, თუ რამდენად იგებს და იაზრებს სხვადასხვა ტიპის ტექსტიდან მიღებულ ინფორმაციას მოსწავლე, შეუძლია თუ არა ტექსტის სხვადასხვა ნაწილში მოცემული ფაქტებისა და მოსაზრებების ერთმანეთთან დაკავშირება და დასკვნის გამოტანა, ტექსტის ძირითადი აზრის წვდომა.
როგორც შეფასებისა და გამოცდების ეროვნულ ცენტრში ამბობენ, ქართველი მოსწავლეების ეს შედეგები მართალია საყურადღებოა, თუმცა, ამავდროულად, გვაქვს პროგრესი, რომელიც 2006 წლიდან შეიმჩნევა.
2006 წელთან შედარებით ჩვენმა მოსწავლეებმა შედეგები გააუმჯობესეს, გაიზარდა მათი საშუალო მიღწევა, ამასთან, შემცირდა იმ მოსწავლეთა რაოდენობა, ვისაც მინიმალურ დონეზე არ აქვს განვითარებული წაკითხულის გააზრების უნარი. თუმცა, 2016 წლის კვლევის მიხედვით, მეოთხეკლასელთა 14%-ს მაინც უჭირს წაკითხული ტექსტის გააზრება.
სწორედ იმიტომ, რომ სხვა ქვეყნების მაჩვენებელთან შედარებით ეს რიცხვი საკმაოდ საგანგაშოა, დაიწყო აქტიურად საუბარი იმასთან დაკავშირებით, თუ რატომ უჭირს ქართველი მოსწავლეების საკმაოდ დიდ რაოდენობას ტექსტის გააზრება და მეტყველებს თუ არა ეს მათი განათლების დაბალ დონეზე?
2011 წლამდე მოსწავლეთა მიღწევები გაუმჯობესდა, თუმცა კითხვაში ქართველი მოსწავლეების საშუალო მიღწევა საერთაშორისო საშუალო ნიშნულზე დაბალია. განსაკუთრებით ყურადსაღებია ის ფაქტი, რომ 9-10 წლის მოსწავლეების 14%-ს მინიმალურ დონეზეც არ აქვთ განვითარებული კითხვის, წაკითხულის გააზრების უნარი.
მოსწავლე იმ გარემოს განუყოფელი ნაწილია, რომელიც ჯაჭვურად აერთიანებს სკოლას, მშობელსა და პედაგოგებს. შესაბამისად, ამ კონკრეტული პრობლემის შეფასებისას ყურადღება უნდა გამახვილდეს ამ გარემოს ყველა რგოლზე და მათ ურთიერთმიმართებაზე. პრობლემების ძიება სწორედ ოჯახის დონიდან უნდა დაიწყოს და სკოლის დონემდე გაგრძელდეს.
როგორც ექსპერტები აღნიშავენ, გარემო, რომელშიც ყალიბდება მოსწავლის კითხვის უნარი, ეს არის ოჯახი, სკოლა, კლასი. სწორედ ეს ფაქტორები აისახება მოსწავლის სწავლისა და კითხვის უნარებზე და მის შემდგომ აკადემიურ განვითარებაზე.
ბავშვის მიღწევებზე მნიშვნელოვნად მოქმედებს ოჯახის საგანმათლებლო რესურსი. კვლევის მიხედვით, კარგი მკითხველები გამოდიან ბავშვები, რომელთა მშობლებიც თავად კითხულობენ ბევრს; მშობლები, რომლებიც სკოლამდელ ასაკში ეხმარებიან ბავშვებს კითხვის უნარის განვითარებაში, უკითხავენ წიგნებს, ესაუბრებიან წაკითხულზე, ხელს უწყობენ ბავშვების კარგ მკითხველებად ჩამოყალიბებას; სკოლამდელ ასაკში მშობლების მხრიდან ასეთი მხარდაჭერის პირობებში მეოთხე კლასში მოსწავლეებს მნიშვნელოვანი უპირატესობა აქვთ _ მათში უფრო მეტადაა განვითარებული კითხვის უნარი, ვიდრე იმ ბავშვებში, რომელთაც ასეთი მხარდაჭერა არ ჰქონიათ.
კვლევამ და მისმა შედეგებმა, ასევე რეკომენდაციებმა, რომელიც მიემართა საქართველოს განათლების სისტემას, გამოავლინა სხვადასხვა ძირეული საკითხი, მათ შორის, განათლებაზე ხელმისაწვდომობის პრობლემა, რაც საბოლოო შედეგებშიც გამოიხატა.
კვლევაც აჩვენებს, რომ ქალაქის სკოლის მოსწავლეებთან შედარებით სოფლის სკოლის მოსწავლეების მიღწევები უფრო დაბალია, კერძო სკოლის მოსწავლეების მიღწევები უფრო მაღალია, ვიდრე საჯარო სკოლის მოსწავლეების მიღწევები.
ჩნდება კითხვა, _ რა განაპირობებს ასეთ განსხვავებას სოფლისა და ქალაქის, ასევე კერძო და საჯარო სკოლის შედეგებს შორის?
რატომ აისახება გეოგრაფიული მდებარეობა და სასწავლებლის სტატუსი მოსწავლეების განათლების ხარისხსა და კვლევაში მათ მიერ ნაჩვენებ შედეგებზე?
სოფელში ბავშვებს ოჯახში ნაკლებ სასწავლო, საგანმანათლებლო რესურსზე აქვთ წვდომა, ვიდრე ქალაქში, ამასთან, მათ სკოლაშიც ნაკლები რესურსი ხვდებათ.
ეს ყველაფერი კიდევ ერთხელ მიუთითებს საგანმანათლებლო სფეროში არსებულ ხარვეზებსა და პრობლემებზე, რომლებიც აუცილებლად უნდა დაიძლიოს, რათა ქართველი მოსწავლეების შემდგომი შედეგები არ იყოს ასეთი საგანგაშო და საყურადღებო.
კვლევა მოიცავს 200 სკოლას, 5741 მოსწავლეს, 5700 მშობელს და 200 დირექტორს.
საკმაოდ მასშტაბური კვლევის შედეგები განზოგადების საშუალებას მეტ-ნაკლებად გვაძლევს, რაც საერთო წიგნიერების დონეზეც აისახება.

– რა კონკრეტული გამოწვევებია ქართულ საგანმანათლებლო სივრცეში?
– რა საფუძვლები შეიძლება განაპირობებდეს ქართველ მოსწავლეებში წაკითხულის გააზრების კუთხით ასეთ დიდ პრობლემას?

ამ და სხვა თემებზე „ქრონიკა+“ ესაუბრება განათლების ექსპერტ პაატა პაპავას:

_ ქართველი მოსწავლეების 14% მინიმალურ დონეზეც ვერ ახერხებს წაკითხულის გააზრებას _ ასეთია წიგნიერების საერთაშორისო კვლევის (PIRLS) უახლესი მონაცემები. თქვენი აზრით, რამდენად საგანგაშოა ეს მაჩვენებელი და რა არის ასეთი დაბალი დონის მიზეზი?
_ საგანგაშო შეიძლება არ ვუწოდოთ, მაგრამ მეტად არასახარბიელო ნამდვილად არის. მიზეზი ბევრია. რამდენიმე მათგანს გამოვყოფდი:
პირველ რიგში ესაა ოჯახური წიგნიერების დეფიციტი. სფეროში ჩატარებული ყველა კვლევა ადასტურებს, რომ სკოლამდელ ასაკში წიგნიერების ჩასახვა და განვითარება განსაკუთრებულ როლს ასრულებს მომდევნო წარმატებების მიღწევის გზაზე. საქართველოში უამრავი ოჯახია, რომელშიც ბავშვებს არ უკითხავენ, ნაკლებად ელაპარაკებიან, სათამაშოების გვერდით წიგნებს არ სთავაზობენ.
კიდევ ერთი ფაქტორია მწირი საკითხავი რესურსი. ბევრ საკლასო ოთახში მთელი წლის განმავლობაში ბავშვებს მხოლოდ რამდენიმე წიგნთან უწევთ ურთიერთობა. მიუხედავად იმისა, რომ კვლევის მიხედვით გაუმჯობესებულია წაკითხულის გააზრების შედარებით მაღალი დონის უნარები, როგორებიცაა ინტერპრეტაცია, ინტეგრირება და შეფასება, ბევრ საკლასო ოთახში მოსწავლეებს მხოლოდ დაბალი სააზროვნო უნარების გამოყენება უწევთ ტექსტებთან მუშაობისას. იგულისხმება უშუალოდ ტექსტში მოცემული ინფორმაციის ამოღება, დამახსოვრება და გადმოცემა.
_ კვლევის შედეგების თანახმად, განსხვავებული მონაცემებია ამ კუთხით სხვადასხვა ტიპის სკოლებში, ქალაქებსა თუ სოფელში. რა განსაზღვრას ამას და მიანიშნებს თუ არა ეს იმაზე, რომ სწავლის ხარისხი ქალაქსა და სოფელში განსხვავებულია?
_ პირდაპირ კავშირს მხოლოდ ამ კვლევიდან ვერ დავამყარებთ, მაგრამ მინიშნებაზე შეგვიძლია საუბარი. ეს შედეგი მხოლოდ საქართველოსთვის არაა დამახასიათებელი.
ჩვენს ქვეყანაში ჩატარებული წინა კვლევებიც ასეთსავე სურათს გვაძლევდა. ჩემი აზრით, მთავარი გამომწვევი მიზეზები სოფლად ოჯახების დაბალ სოციალურ-ეკონომიკურ სტატუსში, ოჯახური წიგნიერების შედარებით დაბალ ხარისხში, ხარისხიანი სკოლამდელი აღზრდის ხელმისაწვდომობის დეფიციტში უნდა ვეძებოთ.
ამავდროულად, გასათვალისწინებელია ის ფაქტიც, რომ ქალაქში ბავშვებს მეტად მიუწვდებათ ხელი მრავალფეროვან ინფორმაციაზე, მედიასაშუალებებზე, საბავშვო და პოპულარულ ლიტერატურაზე.
_ სამომავლოდ რა პრობლემები შეიძლება შეუქმნას მოსწავლეებს წაკითხულის გააზრების ასეთმა დაბალმა დონემ?
_ წაკითხულის გააზრების დაბალი დონე პრობლემების მთელ კასკადს იწვევს განათლების ზედა საფეხურებზე.
მეხუთე კლასიდან მოყოლებული, ყოველწლიურად მატულობს სასწავლო საგნების რაოდენობა, ტექსტების მრავალფეროვნება და მოცულობა, კითხვითი დავალებების სირთულე. შეგვიძლია დარწმუნებით ვთქვათ, რომ სამუშაოს ასეთი მოზღვავება უზარმაზარ ბარიერად გადაექცევათ განსაკუთრებით იმ მოსწავლეებს, რომლებსაც კითხვასა და წაკითხულის გააზრებაში დაბალი მოსწრება აქვთ.
_ რა კონკრეტული ნაბიჯები შეიძლება გადადგას სახელმწიფომ, სკოლამ და მშობელმა იმისთვის, რომ მოსწავლეს ეს უნარები გაუუმჯობესდეს და დაიძლიოს წაკითხულის გააზრების პრობლემები?
_ მნიშვნელოვანია სისტემური მიდგომის გამოყენება სახელმწიფოს მხრიდან.
პირველ რიგში, სასურველია გაგრძელდეს და გაიზარდოს მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების აქტივობები. მასწავლებელს გადამწყვეტი როლი აქვს. როცა ის ფლობს კითხვის უნარის შეფასების ინსტრუმენტებს, განსხვავებული ტიპის ტექსტებთან მუშაობის სტრატეგიებს, სხვადასხვა დონის შეკითხვების დასმის ტექნიკას, როცა მას შეუძლია მრავალფეროვანი დავალებებითა და პროექტებით დააინტერესოს მოსწავლეები, მოსწრება სწრაფად მატულობს.
სახელმწიფომ უნდა გამოყოს თანხები სკოლებში თანამედროვე ლიტერატურის შესატანად. საუკეთესო სკოლებში საკლასო ოთახები სამკითხველოებსა და შემოქმედებით სახელოსნოებს მოგვაგონებს, ამისთვის კი სკოლების რესურსებით უზრუნველყოფაა აუცილებელი.
რაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, უნდა გაძლიერდეს სკოლამდელი აღზრდის სისტემა და, კერძოდ, სკოლამდელი წიგნიერების პროგრამები. ასევე ეფექტიანია სოციალური კამპანიები, რომელთა მთავარი ადრესატები მშობლები არიან.

აქტიურად საუბრობენ იმასთან დაკავშირებით, რომ ქართველ ახალგაზრდებს განათლების უამრავი პრობლემა აქვთ. ხშირად გაიგებთ გამოთქას, _ რა თაობა მოვიდა?!
რეალურად, წიგნიერების დონის დასადგენი კვლევა ფრაგმენტულია და ქართველი მოსწავლეების ნაწილს აჩვენებს, ასევე მხოლოდ და მხოლოდ წაკითხულის გააზრების კუთხით, რაც ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია განათლების სფეროში, თუმცა არა ერთადერთი და განმსაზღვრელი.
საერთაშორისო წარმატებების სიმრავლე, ოლიმპიადებზე მიღწეული შედეგები, სხვადასხვა გამოცდის წარმატებული მაჩვენებელი მიანიშნებს, რომ ქართველი მოსწავლეების განათლების დონე არც ისე დაბალია და ჩვენს ქვეყანაში საკმაოდ მონდომებული და მოტივირებული ახალგაზრდობა გვყავს, რომელიც ცდილობს, პიროვნულად განვითარდეს, რათა შემდგომ პროფესიული კუთხითაც მიაღწიოს წარმატებას. ამავდროულად პრობლემების საწყისს საგანმანათლებლო სისტემაში უნდა ვეძიებდეთ, რომელიც, როგორც კვლევამ აჩვენა, ხშირად არათანაბარი და არახელმისაწვდომია და რესურსების ნაკლებობის გამო მოსწავლეებს ქალაქად და სოფლად, კერძო და საჯარო სკოლებად ჰყოფს.
ბავშვის ფსიქოლოგიასა და მის დამოკიდებულებას ზოგადად სწავლის მიმართ განსაკუთრებული როლი აქვს საგანმანათლებლო პროცესში.

– რამ გამოიწვია წაკითხულის გააზრების კუთხით საკმაოდ უარყოფითი შედეგი?
– სად უნდა ვეძებოთ პრობლემა?

„ქრონიკა+“ ესაუბრება ფსიქოლოგ თამარ ჩოჩიშვილს:

_ მე პირადად არ ვეთანხმები მოსაზრებას, რომ ქართველ მოსწავლეებს წაკითხულის გააზრების პრობლემა აქვთ. საკმაოდ ბევრ მოსწავლესთან მიწევს მუშაობა და შემიძლია ვთქვა, რომ ამის პრობლემას ნამდვილად ვერ ვხედავ.
პრობლემის საწყისებს თუ ჩავუკვირდებით და გამოვიძიებთ, დავინახავთ, რომ განათლებას უყურებენ ზედაპირულად და ესაა სწორედ ამ პრობლემის თავი და თავი. სწავლა გახდა კონკრეტული მიზნის მისაღწევი საშუალება და არა ძირეული განათლების მიღების მეთოდი.
გარდა ამისა, მოსწავლეები მიეჩვივნენ, რომ სასწავლო მასალას იღებენ მზა სახით, იქნება ეს კონკრეტული ესეს ნიმუში, კვლევა თუ ა. შ. ეს ყველაფერი იმდენად უკვე ნაფიქრი და შექმნილია, რომ მოსწავლის პირადი ინიციატივა და წვლილი ამ საქმეში იკარგება. მათ აღარ უწევთ ფიქრი ინფორმაციის მოძიებაზე, მონაცემების შეგროვებასა და შემდგომ მათ დამუშავებაზე.
დღეს ინფორმაციის მოპოვების ბევრი საშუალებაა, მათ შორის ყველაზე გავრცელებული და გამოყენებადია კომპიუტერი. სწორედ ეს უქვეითებს მოსწავლეებს ინფორმაციის დამოუკიდებლად აღქმისა და გააზრების უნარებს.
მასალის სიღრმეებს აღარავინ ეძიებს, რაც მათ ძალიან ბევრ ტექნიკურ უნარს აქვეითებს და, ასე ვთქვათ, აზარმაცებს კიდეც მათ გონებასა და აზროვნებას.
ასევე საკითხავია, რა კომპონენტებით მოწმდება წაკითხულის გააზრება. თუ მოსწავლეებს შეცდომად ვუთვლით კონკრეტული ტექსტისადმი განსხვავებულ მიდგომას და სხვანაირ აზროვნებას, ვიდრე ეს წინა თაობაში იყო, მაშინ ეს სულაც არაა წაკითხულის გააზრების პრობლემა. ეს უფრო მათ კონკრეტულ თავისებურ ხედვაზე მიუთითებს და სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ზოგადად ტექსტის აღქმის ან გააზრების პრობლემა აქვთ.

ანა ურუშაძე