მიმდინარე წელი ისე დაიწყო, როგორც ნაწინასწარმეტყველები იყო _ ლარის შემდგომი გაუფასურებით, რასაც თავისი მიზეზები აქვს და თუ მათ საფუძვლიანად შევისწავლით, განვითარებული პროცესები ნაკლებმტკივნეული იქნება.

„ქრონიკა+“-სთან საუბარში ეროვნული ბანკის ყოფილი პრეზიდენტი, ეკონომიკური განვითარების ცენტრის თავმჯდომარე, რომან გოცირიძე, სწორედ ამ მიზეზებს განმარტავს და ლარის კურსის გაუფასურებას დეკემბერში განხორციელებულ ბიუჯეტის დეფიციტურ ხარჯვას უკავშირებს:

_ ბოლო ერთი კვირის განმავლობაში დოლართან მიმართებით ლარი, დაახლოებით, შვიდი პუნქტით გაუფასურდა. პირველ რიგში, ეს იმ გარემოებას მოჰყვა, რომ დეკემბერში ბიუჯეტიდან დიდი დეფიციტური ხარჯვა განხორციელდა. გასული წლის ბოლო თვეს ორჯერ მეტი ხარჯი იქნა გაწეული, ვიდრე 11 თვის განმავლობაში საშუალოდ იხარჯებოდა ყოველთვიურად.  დეკემბერის ბოლო დღეებში საბიუჯეტო დაწესებულებებს, დაახლოებით, 400 მილიონი ლარი გადაერიცხათ. წინმსწრები გადარიცხვა იმის გამო მოხდა, რომ ბიუჯეტი შეესრულებინათ. შესაბამისად, დეკემბრის ბოლო დღეებში ფულის მასა მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ახლა დეკემბერში ჩარიცხული ფულის რეალური ხარჯვა მიმდინარეობს და ასევე, 2015 წლის ბიუჯეტს თავისი ხარჯები აქვს. ფულის მასის ზრდიდან გამომდინარე, ამ ფარგლებში ლარის კურსის კორექტირება ხდება.

_ არის თუ არა მოსალოდნელი ლარის კიდევ უფრო გაუფასურება?  

_ ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ იმოქმედებს ეროვნული ბანკი და ფინანსთა სამინისტო. უფრო რომ დავაკონკრეტო, ერთი მხრივ, დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ იქნება ფულის მასის ზრდა, როგორი თანმიმდევრობით განხორციელდება ბიუჯეტის დეფიციტური ხარჯვა და ხომ არ განმეორდება ის, რაც იყო შარშან და შარშანწინ _ როდესაც წლის პირველ ნახევარში, ფაქტობრივად, ბიუჯეტიდან შეზღუდული რაოდენობის ხარჯვა მიმდინარეობდა და შემდეგ წლის ბოლოს ერთბაშად ხდებოდა საბიუჯეტო სახსრების გადარიცხვა, როგორც ეს წელსაც განხროციელდა; მეორე მხრივ კი დამოკიდებულია ეკონომიკურ ზრდაზე, თუ როგორი იქნება ქვეყანაში ეკონომიკური აქტივობა, რამაც ხელი უნდა შეუწყოს უცხოური ინვესტიციებისა და უცხოური ვალუტის შემოდინებას. ასე რომ, ეს ცალსახად ერთ ფაქტორზე არ არის დამოკიდებული, მაგრამ ის, რომ უკვალოდ არაფერი ქრება, ის, რომ ბიუჯეტის დაგროვილი დეფიციტური ხარჯვა არ შეიძლებოდა, ერთბაშად დეკემბრის ბოლო დღეებში მომხდარიყო, ბუნებრივია, ლარზე თავისებურ ასახვას ჰპოვებდა და ამას ახლა ვხედავთ. ალბათ, მთავრობასა და ეროვნულ ბანკში ზომებს მიიღებენ, რომ ლარის გაუფასურება არ გაგრძელდეს.

_ თქვენ აცხადებთ, რომ ლარის მიმდინარე გაუფასურების მთავარი მიზეზი არის დეკემბრის ბოლოს ფულის მასის დიდი ოდენობით ზრდა; ფინანსთა მინისტრმა კი ასეთი რამ განაცხადა ახლახან: ფინანსთა სამინისტროსა და სახელმწიფო ბიუჯეტის მხრიდან, როგორც გასული წლის დეკემბერში, ასევე იანვარში მიმოქცევაში არსებული ფულის რაოდენობა შემცირდა, ხოლო დეკემბერში 145 მილიონი დოლარით გაიზარდა ეროვნული ბანკის რეზერვი იმის გამო, რომ ბიუჯეტმა მიიღო ეს თანხა დოლარებშიო. რა კომენტარს გააკეთებდით ამ განცხადებაზე?

_ ეს არის თვითაღიარება. ვნახოთ, თუ რას ნიშნავს მარტივად ხადურის ეს განცხადება: ბიუჯეტმა მიიღო დაგვიანებული უცხოური სესხი 145 მილიონი დოლარის ოდენობით და ეს ვალუტა მიჰყიდა ეროვნულ ბანკს. ბიუჯეტმა მიიღო შემოსავალი 275 მილიონი ლარის ოდენობით და გაუშვა მიმოქცევაში, გაიზარდა ფულის მასა. ნაწილი ამ ფულისა წავიდა ვალუტის შესასყიდად ბირჟაზე, ამ ოპერაციამ კი გამოიწვია ის, რომ გაიზარდა დოლარის კურსი, ანუ სამაგიეროდ გაუფასურდა ლარი. ეროვნულ ბანკს მართლაც გაეზარდა უცხოური ვალუტის რეზერვები. შეუძლია ხელახლა გამოიტანოს გასაყიდად და ლარი გაამყაროს. რატომ არ აკეთებს? იმიტომ, რომ ნოემბრში დაკარგა რეზერვები და ახლა აღადგენს. მასაც თავისი გეგმა აქვს. ინახავს უარესის მოლოდინში. თანაც მთავრობამ სესხი აიღო სავალუტო ფონდიდან და ვალდებულია, რეზერვები არ ჩამოსცდეს შეთანხმებულ ნიშნულს. ერთი სიტყვით, მოსალოდნელია, რომ წლის პირველი კვარტალი მთავრობისთვისაც მძიმე იქნება.

_ და გაცილებით მძიმე ხალხისთვის?

_ ასე გამოდის. გასული წლის ბიუჯეტით თერთმეტი თვის განმავლობაში, საშუალოდ, თვეში იხარჯებოდა 700 მილიონი ლარი, ხოლო დეკემბრის მხოლოდ ბოლო სამ დღეში დაიხარჯა 372 მილიონი. აუდიტის სამსახურმა წლიური დასკვნის მომზადებისას მკაცრად უნდა შეამოწმოს, თუ რომელ ორგანიზაციებს გადაერიცხათ ეს თანხა, რამდენად იყო ამის აუცილებლობა და როგორ მოხდა მათი ათვისება. რაც შეეხება დეკემბერში გაწეული 1,248 მილიარდი ლარის ოდენობის ხარჯის მაკროეკონომიკურ შედეგებს, ამაზე სრული პასუხისმგებლობა ეკისრება მთავრობას. მან დაარღვია ეროვნული ბანკისათვის მიცემული პირობა, რომ არ იქნებოდა თვის განმავლობაში დეფიციტური ხარჯვა.

_ ასეთი ფორმით გაწეულმა ხარჯებმა რა გავლენა მოახდინა ფულის მასის ზრდაზე და ემუქრება თუ არა რამე საფრთხე ქვეყანაში ფასებისა და ლარის კურსის სტაბილურობას?

_ მთელი წლის გასაკეთებელს რომ წლის ბოლო თვეზე გადმოიტან, ეს უკვე სერიოზულ პრობლემებს ქმნის. აქ ხარჯვების მეტნაკლებად თანაბარზომიერებაზეც არაა მარტო საქმე. შემოსავლებიც არათავისდროულად შემოდიოდა. დეკემბერში, ძირითადად, მის მეორე ნახევარში თითქმის ორჯერ მეტი თანხა შემოვიდა, ვიდრე საშუალოდ თვეში წინა პერიოდში. ცუდი ისაა, რომ ეს იყო ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების წყაროები, უცხოური გრანტები და კრედიტები. მათი დიდი ნაწილი ჯერ კიდევ ზაფხულში უნდა ჩამორიცხულიყო, მაგრამ ეს არ მოხდა, რადგან სამუშაოები დროულად არ შესრულდა. წლის ბოლო თვეში კი თავი მოიყარა ყველა თანხამ ერთად. ეს იყო ბიუჯეტის დეფიციტური ხარჯვის გადავადება ბოლო დღეებამდე. როგორც ზემოთ გითხარით, 372 მილიონი ლარი დაიხარჯა მხოლოდ ბოლო სამ დღეში. ამას ხარჯვასაც ვერ ვუწოდებთ. ეს მილიონები დევს ვიღაცების ანგარიშზე წინმსწრებად და დაიწყებენ, ალბათ, ნაახალწლევს ფულის გაშვებას მიმოქცევაში. შეიძლება ეს არც იყოს დიდი უბედურება, მაგრამ 2015 წლის ბიუჯეტსაც ხომ თავის გადაუდებელი ხარჯები აქვს გასაწევი? ეს კიდევ უფრო ადიდებს ფულის რაოდენობას მიმოქცევაში. გადასახადებიდან აკრეფილი რომ იყოს, არ იქნებოდა პრობლემა, მაგრამ დეფიციტის წყაროებიდან ხდება. თანაც წლის პირველ თვეში დაბალია ეკონომიკური აქტივობა, ნაკლები თანხა შემოდის გადასახადებიდან, ამიტომ თუ მთავრობა გამოიყენებს ხარჯების დასაბალანსებლად ეროვნულ ბანკში ხაზინის ანგარიშზე არსებულ ნაშთებს, მეტი ზეწოლა იქნება ფასებზეც და ლარის კურსზეც.

_ მთავრობამ იმდენი უნდა დახარჯოს, რამდენსაც ამოიღებს გადასახადების სახით?

_ აბსოლუტურად სწორი ბრძანდებით. ფულის მასის კონტროლი ეროვნული ბანკისა და მთავრობის უმთავრესი ამოცანაა. ამის გათვალისწინებით ვთქვი წეღან, რომ წლის პირველი კვარტალი მთავრობისთვის მძიმე იქნება-მეთქი!

_ რამდენადაა მომატებული ფულის მასა?

_ საკმაოდ. ციფრებში ვნახოთ: შარშან იანვრის შუა რიცხვებიდან მოყოლებული, მას შემდეგ, რაც ეროვნულმა ბანკმა ინტერვენციების მეშვეობით შეაჩერა 2013 წლის დეკებერში ფულის მასის ზრდა (რაც ძალიან ჰგავდა წლევანდელს) და ლარის ვარდნა, ფულის მასა, ე. წ. ფართე ფული _ M2 იყო 5 მილიარდი ლარის ფარგლებში. დეკემბრის შუა რიცხვამდე იგი ზომიერდ იზრდებოდა, მოიმატა მხოლოდ 10 პროცენტით და 17 დეკემბრისთვის 5,553 მილიარდი ლარის ტოლი იყო. აქედან მოყოლებული კი, დეკემბრის ბოლო ორ კვირაში, იგი გაიზარდა 366 მილიონი ლარით (6.6 პროცენტით) და 5,919 მილიარდ ლარს მიაღწია 31 დეკემბრისთვის. ამიტომ არის სიფრთხილე საჭირო ხარჯების გაწევისას, რათა დეფიციტური წყაროებიდან არ დაფინანსდეს.

_ დღეისთვის რა მდგომარეობაა ფულის მასის მოცულობის კუთხით?

_ ბოლო სტატისტიკური მონაცემი გვაქვს 13 იანვრის მდგომარეობით. ფულის მასამ შეადგინა 5,692 მილიარდი ლარი, ანუ იკლო 276 მილიონი ლარით. ეს იმას ნიშნავს, რომ მოხდა დოლარების შესყიდვა სავალუტო ბაზარზე. ვერავის დავაბრალებთ, რომ გინდა თუ არა ორგანიზაციებმა წინასწარ მოახდინეს ფულის კონვერტაცია უარესი კურსის მოლოდინში. ასეც რომ იყოს, ეს მათი ნებაა. აქედან, უმეტესი ნაწილი იმპორტს მოხმარდებოდა. პრობლემა ის არის, რომ ერთბაშად ჩნდება ფული და ასევე ერთბაშად ხდება მისი „ამოქმედება“, ნაცვლად იმისა, რომ პროცესს გეგმაზომიერი ხასიათი ჰქონდეს.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ეს ყველაფერი შარშანდელი დეკემბრიდან გადმოყოლილი ხარჯებია. 2015 წლის ბიუჯეტი, ფაქტობრივად, არც კი ამოქმედებულა. შემოსავლებიც და ხარჯებიც მინიმალურია. ფაქტობრივად, ჯერ კიდევ წარსულის გავლენის ქვეშ ვართ. არადა, არავითარ შემთხვევაში არ უნდა განმეორდეს წელსაც შარშანდელი და შარშანწინდელი ტრადიცია, როცა მთელი დატვირთვა ბოლო თვეებზე მოდის.

_ მომავალში რა რისკი უფრო მეტია, ლარის დევალვაცია თუ ფასების ზრდა?

_ ფასების ზრდის რისკი მეტი იქნება, თუმცა ნეგატიური ფაქტორები მყისიერად არ გადადის და ეს თვეების შემდეგ შეიძლება გამოჩნდეს. რაც შეეხება ლარს, მან უკვე განიცადა კორექცია ახალ ნიშნულზე, ანუ ბაზარმა „გამოასწორა“ შარშან ეკონომიკაში დაშვებული შეცდომები და მოიყვანა საგადამხდელო ბალანსი წონასწორობაში. იგი ხელახლა რომ „დაიძრას“, როგორც იურისტები იტყვიან, „ახალი გარემოებებია“ საჭირო. ახლა ძველ დერეფანში მოძრაობს და დარჩება მასში, თუ არ გაჩნდა სხვა პრობლემები.

ეს შეიძლება იყოს, ერთი მხრივ, ფულის მასის ზრდა და, მეორე მხრივ, მიმდინარე ოპერაციების ანგარიშის ბალანსის გაუარესება. ეს უკანასკნელი იყო ახლახან, ნოემბერში, ლარის დევალვაციის მთავარი მიზეზი.

_ აკი, საგარეო ფაქტორებიო, როგორც ფინანსთა სამინისტროში თქვეს?

_ ეს მთავრობის შეცდომების გადასაფარავად იყო ნათქვამი და თავის მართლების საბაბად გამოიყენეს. საგარეო ფაქტორი, ანუ დოლარის გამყარება მსოფლიო ბაზარზე, რუსული რუბლისა და უკრაინული გრივნის გაუფასურება იყო დამამძიმებელი და არა არსებითი ფაქტორი. ჩვენი სტატისტიკის სამსახური უფრო ოპერატიულად რომ მუშაობდეს, უფრო ადრე იქნებოდა გაცემული შეკითხვებზე პასუხი და რეაგირებაც უფრო ადეკვატური იქნებოდა.

ახლა უკვე ვიცით, რომ ბოლო თვეებში, განსაკუთრებით ნოემბერში, მკვეთრად გაუარესდა სავაჭრო ბალანსი, ზედიზედ ოთხი თვე კლებულობდა ექსპორტი, განსაკუთრებით ცუდი იყო ნოემბრის მაჩვენებლები; ექსპორტმა იკლო მთელი 35 პროცენტით, რაც არ მახსენდება, როდის მოხდა ბოლო მრავალი წლის განმავლობაში; იმატა იმპორტმა, რამაც კიდევ უფრო გაზარდა სავაჭრო ბალანსის დეფიციტი; ბოლო თვეებში იკლო შემოსავლებმა ტურიზმიდან, რაც გაუაზრებელი სავიზო შეზღუდვების შედეგი იყო; შემცირდა ოქტომბერ-ნოემბერში სწრაფი ფულადი გზავნილების მეშვეობით რუსეთიდან ვალუტის გადმორიცხვა; შემცირდა სატრანსპორტო გადაზიდვების მოცულობა, რაც ძირითადად მოხდა რკინიგზის მუშაობის გაუარესების ხარჯზე. გარდა ამისა, საბიუჯეტო პროცესის არასწორად წარმართვის გამო ვერ შემოვიდა დროულად უცხოური გრანტები და კრედიტები, რომელიც ბაზარზე ვალუტის მიწოდების დამატებითი წყარო უნდა ყოფილიყო და რაც ძალზე დამაფიქრებელია: ნოემბერში 0,5 პროცენტით იკლო მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდის ტემპმა წინა წლის შესაბამის პერიოდთან შედარებით. ყოველივე ეს დაგროვდა, საგარეო ფაქტორებიც დაემთხვა და შედეგად მივიღეთ ლარის სწრაფი დევალვაცია. ეს შეცდომები არ უნდა განმეორდეს მიმდინარე წელს. ლიბერალური კურსისაგან გადახვევამ შეიძლება უფრო მძიმე შედეგები გამოიღოს.

_ რა მთავარ გამოწვევებს ხედავთ 2015 წელს?

_ ეს არის 2015 წლის ბიუჯეტი, _ მთავრობა გახდა საკუთარი საბიუჯეტო პოლიტიკის მძევალი. 2014 წლიდან გადმოყოლილი აუთვისებელი ბიუჯეტი და მიმდინარე წლის ბიუჯეტი ერთად „თანაარსებობს“. სახსრების არარიტმულმა ხარჯვამ და პრობლემების დაგროვებამ ვითარება შეიძლება უკვე წლის ბოლოს კი არ გააუარესოს, არამედ გაცილებით ადრე. მთავარი პრობლემა კი ეკონომიკური ზრდის დაბალი ტემპია. დაძაბული სოციალური და პოლიტიკური გარემო ვერ უქმნის ბიზნესს თავდაჯერებულობას და მშვიდად მუშაობის პირობებს. ხელისუფლებაც დეზორგანიზებულია. მმართველ გუნდში დიდი ბზარია. მთავრობის მხრიდან პრეზიდენტის იგნორირების ფაქტები კვლავ სახეზეა. მთავრობა სუსტია და არაეფექტიანი. ზაფხულამდე გამოჩნდება, აქვს თუ არა შენარჩუნებული ნდობა. ამას ეკონომიკური მდგომარეობა განსაზღვრავს.

_ ბატონო რომან, მსოფლიოში იაფდება ნავთობზე ფასები და, როგორც იქნა, ეს ჩვენს ნავთობპროდუქტების ფასებზეც აისახა. ახლა საინტერესოა, ეს ფაქტორი როგორ აისახება ჩვენს სავაჭრო ბალანსზე?

_ ეს ძალზე მნიშვნელოვანია ქვეყნის ეკონომიკისათვის და საგადამხდელო ბალანსის კიდევ უფრო გაუარესების თავიდან ასაცილებლად. ფასებმა უკვე ნახევარზე მეტად იკლო და ყველა პროგნოზით მისი ზრდა არ არის მოსალოდნელი წლის განმავლობაში. ეს დიდი ეკონომიაა ვალუტისა და მან მთლიანად უნდა მოახდინოს მანქანების რეექსპორტის შედეგად შემცირებული დანაკარგები მიმდინარე წლისათვის. გარდა ამისა, მან უნდა ითამაშოს თავისებური შემაკავებელი „ღუზის“ როლი ფასების „დაძვრის“ საწინააღმდეგოდ.

თუმცა მთავარ საგარეო გამოწვევად კვლავ რჩება ფინანსური არასტაბილურობა უკრაინაში და მოსალოდნელი ღრმა ეკონომიკური კრიზისი რუსეთში, სადაც შეიძლება რუბლის შემდგომი დევალვაცია შეჩერდეს, მაგრამ ეკონომიკური ზრდა დიდ მინუსში წავა. მოსალოდნელია მისი ვარდნა 5 პროცენტის ფარგლებში.

რაც შეეხება თქვენს კითხვას, როგორც იქნა, ფასების კლება ჩვენს ბაზარზეც აისახაო, ასე შენელებული რეაქციის მთავარი მიზეზია კუნკურენციის ნაკლებობა ამ სექტორში. ხუთი მთავარი კომპანიის მიერ არის დაკავებული ყველა ნავთობსაცავი და საუკეთესო სარეალიზაციო ადგილები. ძალიან უჭირთ ახალ კომპანიებს, განსაკუთრებით წვრილი და საშუალო ბიზნესიდან, ამ სფეროში შემოსვლა. აქ, ფაქტობრივად, მონოპოლია ბატონობს და სახელმწიფო ტენდერებსაც ისინი იგებენ მოქნილი საფასო პოლიტიკის წყალობით. გამოსავალი, თუმცა ძალიან ძნელი, მაგრამ მაინც არის მრავალი ახალი რეალიზატორის გაჩენა, განსაკუთრებით რეგიონებში, სადაც ჯერ კიდევ გვაქვს გარკვეული რესურსები. შეიძლება სპეციალურ სახელმწიფო მხარდაჭერაზე ფიქრი ანტიმონოპოლისტური პოლიტიკის ფარგლებში. უამრავი და ნაკლებეფექტიანი ე. წ. იაფი სახელმწიფო პროგრამების ნაცვლად სწორედ ასეთ, მნიშვნელოვან თემებზე შეიძლება რესურსების კონცენტრირება. საკუთარი სიტყვა უნდა თქვას, რა თქმა უნდა, ანტიმონოპოლიურმა სამსახურმა. მთლიანობაში ეს ყველაფერი მაშინ გაკეთდება, თუკი სახელმწიფოს მხრიდან ასეთი ნაბიჯების გადადგმის სურვილი იქნება. ესეც თქვენი კიდევ ერთი მთავარი გამოწვევა 2015 წლისთვის.

                                                                                                           დავით  დევიძე