მიხეილ ხაჩიძე

„რეგიონში დაიწყო ლოკალური ხასიათის ანტიტერორისტული ღონისძიებები აზერბაიჯანის რესპუბლიკის კონსტიტუციური წესრიგის უზრუნველყოფისა და აღდგენის მიზნით“, _ თავდაცვის სამინისტროს განცხადებით, 19 სექტემბერს აზერბაიჯანმა ახალი ომი დაიწყო მთიან ყარაბაღში.
ბაქოში რამდენიმესაათიანი საომარი მოქმედებების შემდეგ გამოცხადდა ცეცხლის შეწყვეტის პირობები: „არალეგალურმა სომხურმა შეიარაღებულმა ფორმირებებმა უნდა აღმართონ თეთრი დროშა, ჩააბარონ მთელი თავისი იარაღი და უკანონო რეჟიმი უნდა დაიშალოს“.

სამშაბათს ერევანშიც დაცხა. მიზეზი პრემიერ-მინისტრ ნიკოლ ფაშინიანის განცხადება იყო, რომ სომხეთი ყარაბაღის სომხებს სამხედრო დახმარებას არ გაუწევს.
„სომხეთი არ მონაწილეობს სამხედრო ოპერაციებში და კიდევ ერთხელ მინდა აღვნიშნო, რომ სომხეთის რესპუბლიკას არ ჰყავს ჯარი მთიან ყარაბაღში. ჩვენ არ განვახორციელებთ არანაირ ნაჩქარევ ქმედებებს ამ დროისთვის“, _ განაცხადა ფაშინიანმა.
ამ განცხადებამ გამოიწვია სომხეთის დედაქალაქის ცენტრში ოპოზიციის მძლავრი აქცია პრემიერ-მინისტრის გადადგომის მოთხოვნით, რომლის ზოგიერთმა მონაწილემ მთავრობის შენობაში შეჭრა სცადა.
გამოიწვევს თუ არა ეს ვითარება რეგიონზე ბაქოს კონტროლის საბოლოო დამყარებას? მოჰყვება თუ არა ამას ფაშინიანის მთავრობის დაცემა? ან პირიქით _ მოწყვეტს თუ არა ახლანდელი კონფლიქტი სომხეთს რუსეთის ორბიტას და შეაბრუნებს დასავლეთისკენ?

ომიდან სამი წლის შემდეგ, მაგრამ მშვიდობის გარეშე

ახალი ომი ყარაბაღში 2020 წელს აზერბაიჯანის, სომხეთისა და რუსეთის ლიდერების მიერ ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ სამმხრივ დეკლარაციაზე ხელმოწერისთანავე გახდა მოსალოდნელი.
2020 წლის ყარაბაღის მეორე ომის შედეგად აზერბაიჯანმა მოახერხა, კონტროლი დაებრუნებინა სომხეთის მიერ ყარაბაღის ირგვლივ დაპყრობილ ყველა ტერიტორიაზე, ისევე როგორც თავად მთიანი ყარაბაღის ნაწილზე.
ყარაბაღის სომეხი მოსახლეობის უსაფრთხოება გარანტირებული უნდა ყოფილიყო რუსი „სამშვიდობოების“ მიერ, რომლებიც მანდატის ავტომატური გაგრძელებით რეგიონში ხუთი წლის განმავლობაში იმყოფებოდნენ. სხვა საკითხებთან ერთად, მათ უნდა გაეკონტროლებინათ ლაჩინის დერეფანი, სატრანსპორტო არტერია, რომელიც ყარაბაღს სომხეთთან აკავშირებს.
სანაცვლოდ, სომხეთს უნდა გაეცა ზანგეზურის დერეფნის შექმნის გარანტია, ექსტრატერიტორიული მარშრუტი მის სამხრეთში, რომელიც დააკავშირებდა აზერბაიჯანს ნახიჩევანის ანკლავთან. პარალელურად, ამ მარშრუტზე უსაფრთხოება რუს მესაზღვრეებს უნდა უზრუნველეყოთ.
ამავდროულად, 2020 წლის შეთანხმება არ შეიცავს პასუხს თვითგამოცხადებული „მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის“ მომავალზე, რამაც საშუალება მისცა ერევანსა და ბაქოს, ამ საკითხის საპირისპირო პოზიციიდან ინტერპრეტაცია მოეხდინათ.
ცეცხლის შეწყვეტის შეთანხმებამ არ შეაჩერა საომარი მოქმედებები _ მხარეები უბრალოდ გადავიდნენ დაბალი ინტენსივობის რეჟიმში. სამხედრო შეტაკებები უკვე მომდევნო წელს დაიწყო. ამასთან, მათი უმეტესობა არა თვით ყარაბაღში, არამედ სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე ჩატარდა.
დიდი ხნის განმავლობაში სომხეთის ხელისუფლება წარუმატებლად ცდილობდა რუსეთის ფედერაციის მიერ შექმნილი უსაფრთხოების ორგანიზაცია CSTO-ს მხარდაჭერის მიღებას. სამაგიეროდ, ევროკავშირის დახმარება წარმატებული იყო _ სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე სადამკვირვებლო მისიის განთავსებამ სიტუაცია დაასტაბილურა. თუმცა გასული წლის ბოლოს აზერბაიჯანმა მოახერხა ლაჩინის დერეფნის სამხედრო კონტროლის ქვეშ აყვანა _ რუსმა „სამშვიდობოებმა“ ამას ვერ ან არ გაუწიეს წინააღმდეგობა. ყარაბაღის ბლოკადა ცხრა თვეზე მეტხანს გაგრძელდა და ბაქომ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი გამარჯვება მოიპოვა _ ყარაბაღის „ხელისუფლება“ დასთანხმდა ჰუმანიტარული ტვირთის მიღებას ბაქოს მიერ სრულად კონტროლირებადი სატრანსპორტო გზებით.
ბაქოს კიდევ ერთი გამარჯვება იყო ერევნის მიერ ყარაბაღის აზერბაიჯანის ტერიტორიად აღიარება. სომხეთი ამ დათმობაზე ევროკავშირისა და აშშ-ის შუამავლობით სამშვიდობო დიალოგის ფარგლებში წავიდა.
თუმცა სამშვიდობო შეთანხმების დადება, რომელმაც ბოლო მოუღო გაჭიანურებულ კონფლიქტს, ხელს უშლის ყარაბაღელი სომხების უსაფრთხოების გარანტიების საკითხს. ბაქო მათ თავის მოქალაქეებად მიიჩნევს და ამიტომ აცხადებს, რომ მათთან ყველა საკითხის დამოუკიდებლად გადაწყვეტა შეუძლია. სამაგიეროდ, ერევანი ხაზს უსვამს, რომ ეს საკითხი საერთაშორისო შუამავლობას მოითხოვს.

ახალი ომის მოლოდინში

რატომ დაიწყო ახალი ომი? ყველაზე სავარაუდო ახსნა არის ის, რომ ეს დაკავშირებულია თვითგამოცხადებული მთიანი ყარაბაღის ხელმძღვანელობის შეცვლასთან.
პირველ სექტემბერს, გარკვეულწილად მოულოდნელად, „პრეზიდენტი“ არაიკ არატუნიანი თანამდებობიდან გადადგა. ბაქოში ამ ამბავს ყურადღება მიაქციეს, რადგან მიუხედავად იმისა, რომ იქ ეს ხელისუფლება არ იყო აღიარებული, არატუნიანს ჰქონდა პოლიტიკოსის რეპუტაცია, რომელთანაც შესაძლებელი იყო მოლაპარაკება.
ერთი კვირის შემდეგ, 7 სექტემბერს, სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა, ნიკოლ ფაშინიანმა, პირველად გამოაცხადა ახალი ომის შესაძლებლობა. მისი თქმით, აზერბაიჯანი ყარაბაღისა და სომხეთის საზღვრის ირგვლივ ახორციელებს ჯარების კონცენტრირებას. როგორც მოსალოდნელი იყო, ეს ინფორმაცია ბაქოში უარყვეს.
და უკვე 9 სექტემბერს თვითგამოცხადებულმა რესპუბლიკამ ახალი „პრეზიდენტი“ დაამტკიცა. ომის გამო საყოველთაო არჩევნები არ ჩატარდა, არჩევნები ჩატარდა „პარლამენტში“. ახალი „პრეზიდენტი“ გახდა სამველ შახრამანიანი, რომელსაც კრემლის აშკარა მარიონეტად მოიხსენიებენ. საგულისხმოა, რომ მან მაშინვე დაიწყო განცხადებების გაკეთება „რესპუბლიკის“ დამოუკიდებელ სტატუსთან დაკავშირებით, რაც აშკარად ეწინააღმდეგებოდა ბაქო-ერევნის ბოლო შეთანხმებებს. ამგვარმა ცვლილებებმა საგრძნობლად გაზარდა ახალი ომის ალბათობა.
10 და 13 სექტემბერს სომხეთ-აზერბაიჯანის საზღვარზე სამხედრო შეტაკებები განახლდა. კერძოდ, 13 სექტემბერს გამართული ბრძოლების შედეგად მხარეებმა ათობით მსხვერპლის შესახებ განაცხადეს.
ამ შეტაკებებმა აიძულა პაშინიანი, გაეკეთებინა ყველაზე ანტირუსული განცხადება. მან თქვა, რომ ერევანს „აღარ შეუძლია დაეყრდნოს მოსკოვს, როგორც მისი უსაფრთხოების გარანტს“. ეს განცხადება განიმარტება, როგორც რუსეთის ფედერაციისგან უსაფრთხოების გარანტიების მოპოვების ბოლო მცდელობა, ასევე დასავლეთის მხარდაჭერის მოპოვების მცდელობა.
ვითარება რამდენიმე დღის განმავლობაში იყინებოდა, სანამ 19 სექტემბერს დილით ყარაბაღში აზერბაიჯანის შსს-ს ოთხი თანამშრომელი ნაღმზე აფეთქდა. ბაქო ამტკიცებს, რომ ნაღმი სომხურმა დივერსიულმა ჯგუფმა წინა დღეს დადო.
„ასეთი ფაქტები არის სომხეთის მიზანმიმართული და დაგეგმილი ტერორისტული პოლიტიკის გაგრძელება აზერბაიჯანის მიმართ“, _ ნათქვამია აზერბაიჯანის თავდაცვის სამინისტროს განცხადებაში.
სწორედ ეს აფეთქება გახდა რეგიონში სრულმასშტაბიანი საომარი მოქმედებების განახლების ფორმალური მიზეზი, რომელსაც ბაქო მოიხსენიებს, როგორც „ლოკალური ხასიათის ანტიტერორისტულ ღონისძიებას“.

ბაქოდან „მათრახი და ჯანჯაფილი“

საომარი მოქმედებების პირველი დღის შედეგების მიხედვით, აზერბაიჯანის თავდაცვის სამინისტრომ განაცხადა, რომ მან კონტროლი აიღო სომხური ძალების 60 საბრძოლო პოზიციაზე, გაანადგურა 40-ზე მეტი საარტილერიო დანადგარი, 30-ზე მეტი ნაღმტყორცნი და ორი საჰაერო თავდაცვის სისტემა.
თავის მხრივ, თვითგამოცხადებული რესპუბლიკის ხელისუფლებამ დაადასტურა 50-მდე ადამიანის დაღუპვის ფაქტი, მათ შორის, ორ მშვიდობიან მოქალაქეზე და 200-ზე მეტ დაჭრილზე.
აზერბაიჯანის სამხედრო უპირატესობა სავსებით საკმარისია იმისთვის, რომ ყარაბაღზე დიდი დანაკარგის გარეშე აიღოს კონტროლი. განსაკუთრებით იმის გათვალისწინებით, რომ სომხეთის ხელისუფლება აცხადებს ამ კონფლიქტში ჩაურევლობის შესახებ.
უკვე თავიდანვე აზერბაიჯანმა გამოაცხადა ცეცხლის შეწყვეტის შემდეგი პირობები: თვითგამოცხადებული მთიანი ყარაბაღის რესპუბლიკის ყველა სამხედრო ძალის ჩაბარება, ასევე თვითგამოცხადებული რესპუბლიკის ყველა ხელისუფლების დაშლა.
თუმცა დღის ბოლოს ბაქოს პოზიციის შერბილების ნიშნები გამოჩნდა. აზერბაიჯანის პრეზიდენტის ადმინისტრაციამ გამოაცხადა მოწვევის შესახებ „ყარაბაღის რეგიონში მცხოვრები სომხების წარმომადგენლებისთვის“, რათა განიხილონ რეინტეგრაციის საკითხები. თანაც წინაპირობების გარეშე.
ამის შემდეგ ასეთი წინადადება პირადად აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა, ილჰამ ალიევმა გააჟღერა. ახალი საომარი მოქმედებების დაწყებას იგი ნიუ-იორკში გაეროს გენერალურ ასამბლეაზე შეხვდა. ამან საშუალება მისცა, განეხილათ საომარი მოქმედებების შეწყვეტა ალიევის შეხვედრის დროს აშშ-ის სახელმწიფო მდივან ენტონი ბლინკენთან.
„სახელმწიფო მდივანმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ არ არსებობს სამხედრო გადაწყვეტა და რომ მხარეებმა უნდა განაახლონ დიალოგი ბაქოსა და მთიან ყარაბაღში ეთნიკურ სომხებს შორის უთანხმოების მოსაგვარებლად. მდივანმა აღნიშნა ალიევის მიერ გამოთქმული მზადყოფნა, შეწყვიტოს საომარი მოქმედებები და გამართოს შეხვედრა. აზერბაიჯანის წარმომადგენლებმა და მთიანი ყარაბაღის მოსახლეობამ ხაზი გაუსვეს ამის დაუყოვნებლივ გაკეთების აუცილებლობას“, _ განაცხადა სახელმწიფო დეპარტამენტმა შეხვედრის შემდეგ.

რუსული ინტერესი

„სად წავიდნენ რუსი სამშვიდობოები?“ _ ეს კითხვა ყველაზე ხშირად დაისვა 19 სექტემბერს ერევანში.
რუსი „სამშვიდობოები“ აქამდე თავს არიდებდნენ მშვიდობიანი მოსახლეობის დაცვის მოვალეობის შესრულებას. თუმცა ახლა განსაკუთრებით შესამჩნევი გახდა რუსეთის ფედერაციის ჩაურევლობა.
თავად რუსი სამხედროები აცხადებენ, რომ ბაქოდან საომარი მოქმედებების დაწყების შესახებ შეტყობინება „ანტიტერორისტული ზომების“ გამოცხადებამდე რამდენიმე წუთით ადრე მიიღეს და ამიტომ რეაგირება არ მოუხდენიათ. რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტრომ იმედიც კი გამოთქვა, რომ სომხეთი და აზერბაიჯანი უზრუნველყოფენ ამ „სამშვიდობოების“ უსაფრთხოებას.
სამაგიეროდ, სომხური მასმედია იუწყება, რომ ომის დაწყების შესახებ რუსებმა წინასწარ იცოდნენ. მეტიც, ისინი აცხადებენ, რომ წინა დღეს აზერბაიჯანს სომხური სამხედრო ობიექტების კოორდინატები მისცეს, შემდეგ კი მათგან რაც შეიძლება შორს წავიდნენ.
ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ ერევანში უკვე რუსეთის საელჩოსთან (სხვა საკითხებთან ერთად, მასში შესასვლელის გადაკეტვით) მოეწყო მორიგი აქცია, სადაც რუსეთის ფედერაციას „სამშვიდობოების“ ფორმალური ვალდებულებების შესრულება მოსთხოვეს.
რა დგას რუსეთის ამჟამინდელი ქმედებების უკან _ სისუსტე თუ საკუთარი ინტერესები? ეწინააღმდეგება მისი მოკავშირე სომხეთის ინტერესებს?
ეს უკანასკნელი საკმაოდ სავარაუდოა, განსაკუთრებით თუ გავიხსენებთ, რომ მთავრობის შენობის წინ მიმდინარე საპროტესტო აქციების მიღმა (შეტაკების დროს დაშავდა 16 სამართალდამცველი და 118 მშვიდობიანი მოქალაქე) დგანან პარტიები, რომლებიც არ მალავენ პრორუსულ ორიენტაციას.
როგორც ჩანს, სომხეთის ხელისუფლების ბოლო ნაბიჯებმა, რამაც კრემლი გააღიზიანა (აღნიშნული განცხადების გარდა, ეს არის სომხურ-ამერიკული სამხედრო წვრთნები, პრემიერის მეუღლის ვიზიტი უკრაინაში, რომის რატიფიკაციის კურსის წესდება), აიძულა რუსეთის ფედერაცია, გაეძლიერებინა ძალისხმევა ფაშინიანის გადაყენების მიზნით.
ყარაბაღის „ხელისუფლების“ განცხადებები ფაშინიანის ღალატზე და მის პასუხისმგებლობაზე ყარაბაღის მშვიდობიანი მცხოვრებლების უსაფრთხოებაზე უნდა უზრუნველყოფდეს მაღალ საპროტესტო აქტივობას სომხეთში.
და არავითარი ეჭვი არ არის, რომ თვითგამოცხადებული რესპუბლიკის ხელმძღვანელობის განცხადებები სწორედ ასეთი იქნება. ეს არ არის რუსეთის ერთადერთი ინტერესი ამ ომში.
მინიშნებული იყო რუსეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროს პრესსპიკერ მარია ზახაროვას განცხადება, რომელშიც ბაქოსა და ერევანს უბრალოდ 2020 წლის შეთანხმების შესრულების დაბრუნებისკენ მოუწოდა. ეს მნიშვნელოვანია, რადგან ამ შეთანხმების ერთადერთი შეუსრულებელი ნორმა ზანგეზურის დერეფნის გახსნაა.
უკრაინის წინააღმდეგ სრულმასშტაბიანი ომის დაწყებიდან და დასავლეთის მიერ სანქციების დაწესებიდან, ამ დერეფნის მნიშვნელობა გაიზარდა თავად რუსეთის ფედერაციისთვის, რადგან ექსტრატერიტორიულმა მარშრუტმა უნდა გაამარტივოს სანქცირებული ტვირთის ტრანსპორტირება თურქეთიდან.
მაშასადამე, სამხრეთ კავკასიაში მიმდინარე ომი საშუალებას აძლევს რუსეთს, მიაღწიოს მინიმუმ ორ მიზანს: დაისაჯოს ფაშინიანი დასავლეთისკენ დრიფტისთვის და გაამარტივოს „სანქციების“ ტრანზიტი.

გაუძლებს თუ არა სომხეთის ხელისუფლება ასეთ ზეწოლას? _ ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა, ჯერჯერობით, შეუძლებელია. თუმცა, შეიძლება ითქვას, რომ კრემლის ყველა წინა მცდელობა წარუმატებელი აღმოჩნდა.
ფაშინიანის წინააღმდეგ მნიშვნელოვანი პრეტენზიების მიუხედავად, სომხებმა უარი თქვეს ორი წინა პრეზიდენტის, „სომხეთისა“ და „ჩემი ღირსების“ პარტიების მხარდაჭერაზე და პარტია „ქვეყანა სიცოცხლისთვის“, რომელიც დაკავშირებულია სომხური წარმოშობის რუს ოლიგარქ რუბენ ვარდანიანთან.
მეტიც, სომხეთში არავის აქვს ილუზია, რომ ქვეყანა აზერბაიჯანთან მორიგ ომს გაუძლებს. და იმ სიტუაციაში, როდესაც ძველი მოკავშირე რუსეთი არ ასრულებს თავის ვალდებულებებს და ახალი მოკავშირეები არ გამოჩენილან, ასეთი ომი საფრთხეს უქმნის ქვეყნის არსებობას.
აქედან გამომდინარე, შესაძლებელია, ფაშინიანი მართალი იყოს, რომელიც ამტკიცებს, რომ ამ ომის მიზანია სომხეთის ჩათრევა მასში, რათა მოგვარდეს არა მარტო ყარაბაღის, არამედ ზოგადად სომხური საკითხი.
ამავდროულად, მიმდინარე მოვლენებმა შესაძლოა, საბოლოოდ გააფუჭოს რუსეთთან მოკავშირეთა ურთიერთობების შენარჩუნების კურსი.
ამან შეიძლება დაიწყოს სომხეთის რეალური შემობრუნება დასავლეთისაკენ.
აქამდე ასეთი განვითარება ნაკლებად სავარაუდო ჩანდა არა მხოლოდ უსაფრთხოების რისკების გამო, არამედ სომხეთის რუსეთზე ეკონომიკური დამოკიდებულების გამო. თუმცა შექმნილ ვითარებაში ასეთი არგუმენტები ისე აღარ ჩანს, როგორც ადრე.