თამუნა მჭედლიშვილი

საზოგადოების მწვავე კრიტიკა მოჰყვა მარიამ გულედანის სატელევიზიო ეთერში გაკეთებულ განცხადებას: „მომეწონა „აბო“ და „შუშანიკი“, მაგრამ „გრიგოლ ხანძთელის“ წაკითხვაზე რა დროც დავკარგე, მინდა, რომ ვინმემ დამიბრუნოს… შეგიძლია ეს ყველაფერი ისტორიაში ისწავლო ორ პარაგრაფში და არ წაიკითხო ამხელა რამ. მე „გრიგოლ ხანძთელის“ ლიტერატურულ ღირებულებას ვერ ვხედავ. ეგ არის ისტორიულად საინტერესო, უბრალოდ, მისი მხატვრული ღირებულება ჩემთვის არის ნულის ტოლი“. სოციალურ ქსელში დაიწყო ისტერიული განხილვა ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებების მნიშვნელობასა და სკოლებში მათი სწავლება-არსწავლების შესახებ, რომელსაც ლაიტმოტივად გასდევდა მარიამ გულედანის მიმართ ორკესტრირებული ბულინგი. 

მარიამის მამამ, აჩიკო გულედანმა, შვილს საჯაროდ მიმართა: „კითხვების დასმის არ მოგერიდოს… რაც უფრო მეტს გდევნიან ან გლანძღავენ, უფრო სწორ გზაზე ხარ, იცოდე…“

განათლების მინისტრმა, გიორგი ამილახვარმა, თავის მხრივ, ამ თემის შესახებ გნცხადება გააკეთა: „დიახ, ვფიქრობ, რომ ჰაგიოგრაფია უნდა ისწავლებოდეს. აქ მხოლოდ ლაპარაკი გახხლდათ ჰაგიოგრაფიის სწავლების მეთოდიკაზე და ერთგვარი ექსპერტული აზრთა გაცვლა-გამოცვლა იყო იმ ინტერვიუში… კარგია, რომ საზოგადოებაში დისკუსიაა და მისი აზრიც გავიგეთ. პირადად გიდასტურებთ პოზიციას: ჩვენ არ ვფიქრობთ, რომ ჰაგიოგრაფია რაიმე ფორმით უნდა იყოს ამოღებული სწავლებიდან, თუმცა არ ვარ ამ მიმართულების არც სპეციალისტი, არც მცოდნე. ჩვენ უნდა დავეყრდნოთ ექსპერტებს. ამ საქმეში ჩართულია ყველა, თუკი ვინმე საუკეთესოა ქვეყანაში“.

სოციალურ ქსელში თემას გამოეხმაურა ქეთევან ენუქიძე _ ფილოლოგი, ლიტერატურათმცოდნე და არასამთავრობო ორგანიზაცია „შეაჩერე კორუფციის“ დამფუძნებელი: „რატომ დასჭირდათ ან ამ ბავშვის თრევა, ან იმისი, ვისაც ის ციტირებდა? რა ჯანდაბა უნდათ საერთოდ?! რატომ გლეჯენ ყველაფერს და რატომ ყრიან საკენკად?… ახლა შუშანიკსა და ხანძთელს დაათრევენ და მეტაფორებზე ხარხარებენ…“

რა მნიშვნელობა აქვს ჰაგიოგრაფიული ტექსტების სკოლაში სწავლებას? როგორ უნდა დაიხვეწოს სწავლების მეთოდიკა? როგორ უნდა დავიცვათ მოსწავლეების პოზიციები, რათა მათ არ შეეზღუდოთ თავისუფალი აზრის გამოხატვის შესაძლებლობა? _ ამ თემების შესახებ „ქრონიკა+“-ს ესაუბრება ფილოლოგი, ლიტერატურათმცოდნე ქეთევან ენუქიძე:

_ ქალბატონო ქეთევან, სად უნდა ვეძებოთ პრობლემა? სოციალურ ქსელში ატეხილ „გარჩევებს“ ვგულისხმობ ჰაგიოგრაფიის სკოლებში სწავლების შესახებ. ძველი ქართული ტექსტები აღარ უნდა ისწავლებოდეს? ამოვიღოთ საერთოდ პროგრამიდან?

_ პრობლემის არსი გახლავთ კომუნიკაციის არასწორი ფორმა. ყველაფერს არ უნდა ჰქონდეს ბულინგის სახე და ფუნქცია. ახსნაა საჭირო, რომ ყველაფერს არ აქვს პრაგმატული ფუნქცია; რომ ლიტერატურა და, ზოგადად, ხელოვნება საჭიროა არა მხოლოდ იმიტომ, რომ რაღაც გასწავლოს და რაღაცაში გამეცადინოს. მაგალითად, გალაკტიონის „მერი“ არ გასწავლის არაფერს, მაგრამ მას ვერ „გადავაგდებთ“, ვერც ფიროსმანს, ვერც შექსპირს და ბახს მხოლოდ იმიტომ, რომ შეიძლება ვიღაცას რამე სხვა მოსწონს და უყვარს. მაგრამ ქრესტომათიულ პროგრამას თავისი წესები აქვს და იქ აუცილებლად უნდა იყოს ასახული ეროვნული ლიტერატურისა და ესთეტიკის მთავარი ტექსტები _ მოსწონს ეს ვინმეს თუ არა. თუმცა გათვალისწინებული უნდა იყოს პრაგმატული თვალსაზრისიც. ჩემი აზრით, კარგი იქნებოდა, თუ ფორმას შეცვლიდნენ და ბავშვებს გაუადვილებდნენ მათ აღქმას. თუ ადამიანი არაპროფესიონალია, არ არის აუცილებელი, ძველი ქართული ენით დაწერილ ტექსტს ორიგინალში სწავლობდეს. სრულიად საკმარისი იქნებოდა, მაგალითად, რაღაც მნიშვნელოვანი მონაკვეთები დაეტოვებინათ და მთელი ტექსტი ყოფილიყო მოცემული თანამედროვე ქართული ენით. ეს იქნებოდა ოპტიმალური და საუკეთესო ვარიანტი. ბავშვები თავიანთი დატვირთული და რთული რეჟიმიდან გამომდინარე იღებენ ისეთ ინფორმაციას, რომელსაც არა მარტო პრაქტიკული დატვირთვა არ გააჩნია, არამედ ხშირად ესთეტიკურადაც არ არის საინტერესო. ამიტომ ისინი ძალიან წვალობენ და, ბუნებრივია, ხშირად კატეგორიულადაც გამოხატავენ ამას. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, უმეტესობას თანამედროვე ლექსიკაც კი საკმაოდ მწირი აქვს და ამ ფონზე ძველი ქართული ენა, რა თქმა უნდა, მხოლოდ ამწვავებს ამ გაღიზიანებას. მით უმეტეს, მათ უმრავლესობას არ ესმის აღნიშნული ტექსტების აზრი. 

_ მიზეზი რა არის?

_ მიზეზი არის ის, რომ სოციალურმა ქსელებმა, ინტერნეტიდან მიღებულმა ქაოსურმა ინფორმაციამ განაპირობა მათი მოწყვეტა წიგნისგან. ამავე დროს, სკოლა ვერ აწვდის სათანადო განათლებას, ვერც სათანადო ტექსტებს… სკოლა სტატიკური გახდა, იქ არ არის არავითარი სიახლე, არ იგრძნობა კავშირი ცივილიზაციასთან, მათთვის საინტერესო თემებთან, არადა, ქრესტომათიული ტექსტებითაც კი შეიძლება ამ სრულიად გასაგები მოთხოვნილების დაკმაყოფილება.

_ რას გვეტყვით თვითონ მარიამ გულედანის ბულინგის ფაქტის შესახებ?

_ ეს არის სოციალური ქსელების პრობლემა. აქ არიან სხვადასხვა ფსიქოტიპის, ასაკისა და განწყობის ადამიანები, რომლებიც არ ითვალისწინებენ, რომ, როდესაც რადიკალურ აზრს გამოთქვამს ადამიანი სამი-ოთხი წინადადებით, იქ არ შეიძლება ჩანდეს მისი მოტივები, მისი თვალით დანახული პრობლემის სიღრმე. ფაქტობრივად, ჩვენ არ ვიცით, როგორია რეალურად მისი პოზიცია. ვიღებთ კონტექსტიდან ამოგლეჯილ რაღაც ფრაზას და ამის შესაბამისად რეაგირებს მასა, რომელსაც სახე არ გააჩნია. როდესაც ერთი ადამიანი მეორის პირისპირ დგება, იქ სულ სხვა სურათი და პასუხისმგებლობაა, მაგრამ როცა მასაში ხარ ათქვეფილი, უანგარიშოდ ისვრი რაღაც ფრაზებს და საერთოდ ვერ აცნობიერებ, რომ ამან შეიძლება ვიღაცას ისეთი ტკივილი მიაყენოს, რომ შენი ყველაზე სამართლიანი შეფასებაც კი არაფრად აქციოს, გაარარავოს ყველაზე კეთილშობილური განზრახვაც კი, რომელიც გამოძრავებდა. არ არსებობს არავითარი კეთილშობილება სიკეთის სახელით ტკივილის მიყენებაში და იმიტომ. ამ შემთხვევაში ვიღაცებს გაუჩნდათ განცდა, რომ ერთმა ახალგაზრდამ გაილაშქრა მათი კულტურის წინააღმდეგ. კონკრეტულ ტექსტზე კი არა, მთელ კულტურაზე. ახსნაც რომ დაიწყოს, არც მოუსმენს. ეს ჩვეულებრივი მოვლენაა, სამწუხაროდ…

_ თქვენი განმარტება, თუ რატომ უნდა იყოს ეს სამი ქართული ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოები პროგრამაში?

_ მოდით, გამოვაცალოთ რელიგიური კონტექსტი სამივე ტექსტს. რა გვრჩება? ძალიან მნიშვნელოვანი ტექსტები როგორც ისტორიული, ასევე ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით. ისტორიული თვალსაზრისით იმიტომ, რომ როდესაც 30-იან წლებში კორნელი კეკელიძემ „შუშანიკის წამება“ შეიტანა პროგრამაში, ეს იყო გმირობის ტოლფასი! იმიტომ, რომ იაკობ ხუცესის მიერ მეხუთე საუკუნეში დაწერილი ტექსტის ქრესტომათიაში შეტანა საბჭოთა ეპოქაში იყო ხაზგასმა იმისა, რომ ჩვენი კულტურა გახლდათ უძველესი _ მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთი იყო წამყვანი რესპუბლიკა საბჭოთა კავშირში; რომ საქართველოს ამ თხუთმეტი რესპუბლიკიდან ჰქონდა უძველესი კულტურული ძეგლი, რომლითაც მისი განსაკუთრებულობის მარკირება ხდებოდა. ხომ შეიძლება, ვიღაცამ თქვას, რომ დღეს ამას რაღა მნიშვნელობა აქვს? აქვს ამას მნიშვნელობა, თუნდაც იმიტომ, რომ შენ ევროპის თანამეგობრობის წევრი ხდები და იქ მიდიხარ შენი კულტურით! ჩვენ სხვას ვერაფერს წავიღებთ იქ. მაგალითად, გახსოვთ, ალბათ, სალომე ზურაბიშვილმა რომ თქვა, ღვთისმშობლის წილხვედრი ქვეყანა ვართო? ეს საზოგადოებაში ხუმრობის, ჩოჩქოლის, ქილიკის მიზეზი გახდა… სინამდვილეში, ეს იმას კი არ ნიშნავდა, რომ ყველას თავშალი უნდა მოგვეხვია და ქადაგად დავცემულიყავით… ეს ნიშნავდა, რომ იმ პერიოდში, როდესაც მოციქულებმა კენჭი იყარეს, უკვე არსებობდა ეს ქვეყანა. ათენურ-იერუსალიმური კულტურის ნაწილი რომ ვართ, აი, ამის ხაზგასმა მოხდა. ხანდახან რაღაც საკითხებს ცოტა მეტად სჭირდება ჩარღმავება, ვიდრე ზედაპირზე ჩანს.

_ რა ასაკში და რომელ კლასში უნდა ვასწავლოთ ბავშვებს სკოლაში ჰაგიოგრაფია?

_ ჰაგიოგრაფიული ტექსტები არის რთული ფსიქოლოგიური ტექსტები, იგივე შეიძლება ითქვას „ვეფხისტყაოსანზე“. როდესაც ასეთ კონტექსტში აწვდი ტექსტს და როდესაც ბავშვი აცნობიერებს, რომ შინაარსისა და ფორმის ეკლექტიკაა საინტერესო, ქვეტექსტი, მისი ადგილი მსოფლიო ლიტერატურის ჭრილში, უფრო მეტი ინტერესი უჩნდება. საზეპიროზე, რა თქმა უნდა, არც ვლაპარაკობ. ეს სერიოზული განხილვის საგანი არ არის. ეროვნულ სასწავლო გეგმაში თუ ჩაიხედავთ, იქ საერთოდ არ არის დაფიქსირებული, რომ ბავშვმა რამე ზეპირად უნდა იცოდეს. ბავშვს განვითარებული უნდა ჰქონდეს კრიტიკული ანალიზის უნარი. კრიტიკული არ ნიშნავს ნეგატიურ კონტექსტს, ეს ნიშნავს ჰერმენენტული ანალიზის უნარს, ანუ ფორმისა და შინაარსის მიხედვით ადეკვატურ, შესაბამისს ანალიზს.

_ რაც შეეხება ტექსტებს… რა არის მნიშვნელოვანი „შუშანიკის წამებაში“, „აბო თბილელსა“ და გრიგოლ ხანძთელში“?

_ „შუშანიკის წამებაში“ ნაჩვენებია მე-5 საუკუნისთვის სრულიად წარმოუდგენელი ნიშნები. ისეთი ქალის სახე, რომელსაც ეყო ნებისყოფა, წინააღმდეგობა გაეწია იძულებისთვის, ძალდატანებისთვის, მაგრამ აქ ჩვენ არ უნდა განვიხილოთ არც რელიგიური და არც პოლიტიკური კონტექსტი. ამას არანაირი კავშირი არ აქვს პოლიტიკურ დისკურსთან. ხშირად ამბობენ ხოლმე შუშანიკზე, რომ მან სამშობლოსთვის გაწირა თავი. არანაირი სამშობლოსთვის შუშანიკს თავი, რა თქმა უნდა, არ გაუწირავს. ჩვენ თუ გავიხსენებთ, ტექსტში მოცემულია პავლე მოციქულის ფრაზები… სწორედ პავლე მოციქულის თეზისებიდან გამომდინარე, რომლებსაც იზიარებს ქრისტიანი დედოფალი, იგი სრულიად საოცარ რაღაცას აკეთებს _ ის, ფაქტობრივად, ეწირება თავის ერთგულებას ვარსქენის მიმართ. მწერლის განსაკუთრებულობაზე მიუთითებს ერთი ფაქტორი: იაკობ ხუცესი გვაჩვენებს, რომ შუშანიკის სხეულის ხრწნა არის ვარსქენის სულიერი ხრწნის განსახიერება. იმიტომ, რომ არა მხოლოდ ქრისტიანული წესის მიხედვით, ქმარი არის სული, ცოლი _ ხორცი. სწორედ ამის ჩვენებას ცდილობს შუშანიკი საკუთარი თვითგვემით. ამავე დროს, საკუთარ თავს წირავს თავისი ქმრის სულიერი განკურნებისთვის, რადგან იმავე პავლე მოციქულის სიტყვებია: როდესაც რომელიმე, ცოლი და ქმარი, უარყოფს ქრისტეს, მისი თანამეცხედრე იღებს მის ცოდვას. ეს არის ტექსტის შინაარსი, მაგრამ იდეა როგორც არის ჩამოყალიბებული _ ეს არის საინტერესო! ნაწარმოებში ნაჩვენებია ქალი, რომელიც იდეის გამო _ იმისთვის, რისიც მას სჯერა და სწამს _ თავს წირავს.

ზემოთაც აღვნიშნე, რომ ლიტერატურის შესახებ ამბობენ ხოლმე, _ გვასწავლისო. არცერთი მწერალი არ წერს ნაწარმოებს იმიტომ, რომ შენ რამეში გამეცადინოს. უბრალოდ, შენ ლიტერატურის მეშვეობით ხედავ ბინარულ ოპოზიციებს, რა არის კარგი, რა არის ცუდი, რა არის სწორი, რა არის არასწორი, რა არის შავი, რა არის თეთრი! რას ისწავლი შენ და რას გააკეთებ ეს აბსოლუტურად სხვა განხილვის საგანია. ამ ტექსტს აქვს იდეისთვის თავგანწირვის მნიშვნელობა. ჩვენ ვხედავთ მე-5 საუკუნეში შექმნილი პერსონაჟის შინაგან ბრძოლას. აი, ამ შინაგან ტრაგედიაში კი, რომელსაც ეს ქალი განიცდის, არის ორი საინტრესო დეტალი: შუშანიკი ამბობს, რომ ის და ვარსქენი განისჯებიან იქ, სადაც განსხვავება არ არის ქალსა და კაცს შორის! ამას ამბობს მე-5 საუკუნის პერსონაჟი! რომ იდეალური სამყარო, სამოთხე, არის ის ადგილი, სადაც განსხვავება არ არის ქალსა და კაცს შორის! და მეორე საინტერესო და მნიშვნელოვანი ამბავი: შუშანიკს თვითგვემა აკვიატებული და ფანატიზმის დონეზე კი არ აქვს მიღებული, არამედ იგი ამბობს, რომ მას მოსწონდა თავისი ცხოვრება, როდესაც ჰქონდა დიდება, ჰქონდა მშვენიერი გარეგნობა, იყო პატივცემული ყველასგან და მან ეს იმიტომ კი არ გააკეთა, რომ სხვა გამოსავალი არ ჰქონდა, არამედ იმიტომ, რომ ბოლომდე იბრძოლა იმისთვის, რისიც სწამდა და რაც უყვარდა.

რატომ არ შეგვიძლია დავინახოთ პერსონაჟის ის განსაკუთრებული სულიერი ძალა და თვითნებითი გადაწყვეტილება, რომელიც მას რეალურად აქვს? როდესაც ადამიანი თავს წირავს სამშობლოსთვის, ჩვენ ეს უნდა გვიკვირდეს? როდესაც ადამიანი თავს წირავს შვილისთვის, ეს უნდა გვიკვირდეს? ჰოდა, რატომ უნდა გვიკვირდეს, შუშანიკი რომ ამას აკეთებს?

მაგალითად, „აბო თბილელში“ ჩანს პირადი ურთიერთობები და ადამიანების გავლენები ერთმანეთზე. არაბების შემოსვლის შემდეგ, ეროვნული თვითმყოფადობის გადარჩენის მიზნით, ამ ახალგაზრდა ბიჭისგან კერპის შექმნაც სრულიად ბუნებრივია! ადამიანებს მუდმივად და დღესაც აქვთ ეს მიდრეკილება, გმირი დაინახონ ვიღაცაში ერთი წინადადების, ერთი ჟესტის ან წამოძახილის გამო. აბოს ფაქტორს კი იმიტომ ჰქონდა იმ პერიოდში მნიშვნელობა, რომ ქართლი მაშინ წარმოადგენდა ქრისტიანული კულტურის საზღვარს! ქვეყნის გადარჩენის ერთადერთი გზა იყო რელიგიური იდენტობის შენარჩუნება. რატომაა ეს უცნაური? დღესაც ხომ გვიდგას ეროვნული თვითგადარჩენის პრობლემა რუსეთთან მიმართებით?

და ამ დროს რომელიმე რუსი ეროვნების, რუსეთში პატივცემული ადამიანის მხარდაჭერა არ გვიხარია?

რა თქმა უნდა, გვიხარია.

მაგრამ, ჩემი აზრით, მთავარი ნიშანი „აბო თბილელში“ გახლავთ ის, თუ როგორ არის აღწერილი ადამიანის შიშისგან განთავისუფლება. სცენა, რომელშიც ნაჩვენებია სულისა და ხორცის გაყოფა! მე ტოლსტოის გარდა არავინ მახსენდება, ვინც ასე აღწერა სხეულისა და სულის გაყოფა… საოცრებაა მე-8 საუკუნის ტექსტში ასეთი ეპიზოდი…

რაც შეეხება „გრიგოლ ხანძთელს“… იგი არის ადამიანი, რომელმაც ერთიანი ეკლესიით შექმნა ფუნდამენტი ქვეყნის გასაერთიანებლად. ტექსტში შედარებულია სასულიერო პირების ორი კატეგორია. ერთნი არიან ზეცის ანგელოზები, მეორენი კი ზეცის კაცები და ქვეყნის ანგელოზები, ე. ი. მოღვაწე ბერები, ადამიანები, რომლებიც დგანან ქვეყნის სამსახურში. ისინი მეფეებს ეუბნებიან: „ჩვენ ვართ ზეციური ლაშქარი, მფარველი შენი მიწიერი ლაშქრისა“. კარგად ჩანს, როგორ იდგა მუდმივად ქართული ეკლესია ქართული სახელმწიფოს სამსახურში.

უამრავი დეტალია, მათ შორის, გრიგოლ ხანძთელის სახე, მისი ურთიერთობა ადამიანებთან.

საყურადღებოა ამ ტექსტის გავლენა მე-20 საუკუნის ქართულ ლიტერატურაზე: ვასილ ბარნოვზე და, სხვათა შორის, კონსტანტინე გამსახურდიაზეც კი.

_ ბავშვებისთვის უფრო გასაგები და მისაღები რომ გახდეს ძველი ქართული ლიტერატურა, რომელ კლასებში უნდა ისწავლებოდეს ჰაგიოგრაფიული ნაწამოებები?

_ მიმაჩნია, რომ სირთულიდან გამომდინარე, ეს ტექსტები მე-12 კლასში უნდა ისწავლებოდეს. ამ პერიოდისთვის ახალი და უახლესი ლიტერატურა ბავშვებს უკვე გავლილი აქვთ და მიმდინარეობებზეც გარკვეული წარმოდგენა აქვთ ჩამოყალიბებული. მე, საერთოდ, ვფიქრობ, რომ მე-10 კლასიდან სპირალის ეფექტით უნდა იწყებოდეს კლასიკის სწავლება. მე-10 კლასში შედარებით მარტივი ტექსტები, ძველიდან უახლესის ჩათვლით და მე-12 კლასში შედარებით რთული ტექსტები შეჰქონდეთ.

რაც შეეხება ისტორიას ჰაგიოგრაფიაში… ისტორია, რა თქმა უნდა, არის ძალიან მნიშვნელოვანი, მაგრამ ამისთვის არსებობს ცალკე საგანი. ჩვენ ლიტერატურაში ყურადღება უნდა გავამახვილოთ არა იმდენად ისტორიულ დისკურსზე, რამდენადაც ესთეტიკაზე, ტექსტის სტურუქტურაზე. აუცილებლად უნდა იყოს გათვალისწინებული ლიტერატურის კულტურული მნიშვნელობა და მიწოდებული მაქსიმალურად მარტივი ფორმით, ყველაზე მნიშვნელოვანი აქცენტების გამოკვეთით, პარალელებით მსოფლიო ლიტერატურის შედევრებთან და წარმოუდგენელია, რომ ეს საინტერესო არ იყოს ახალგაზრდისთვის. მათ უნდა იცოდნენ, რომ ქართული ლიტერატურა არის არა რაღაც მარგინალური, უსარგებლო და უფუნქციო ტექსტების ნაკრები, არამედ საკუთარი თვალით ხედავდნენ მის ადგილს მსოფლიოს კულტურულ სივრცეში.