2016 წლის ნოემბერ-დეკემბერში არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მთელ მსოფლიოში დიდი აჟიოტაჟია. დოლარი მყარდება სხვა ვალუტების დევალვაციის პარალელურად.   ქართული ვალუტა ლარი, დოლართან მიმართებით, უკვე 2,5 ნიშნულს გადასცდა, მაშინ, როდესაც, სულ რაღაც, 2 წლის წინათ ის 1,65 ნიშნულზე მყარად იყო შეჩერებული. აჟიოტაჟია მთავრობაშიც, ფირმებშიც, მოსახლეობაშიც. ექსპერტები ვერაფერ დამაიმედებელს ვერ ამბობენ, ან საერთოდ არაფერს ამბობენ.       1. სავალუტო კურსების ექსპრესდიაგნოსტიკა.   მიმდინარე წლის ნოემბერში დოლარის გამყარების ორ მიზეზს ვხედავთ და ორივეს იქამდე მივყავართ, რომ ამჟამად აშშ ეკონომიკა კარგ შედეგებს აჩვენებს და ამასთან პროგნოზი, მომავალში რომ ეს ტემპი შენარჩუნდება, დადებითია. აშშ-ს მაკროეკონომიკური მაჩვენებლები გაცილებით კარგია, ვიდრე სხვა ქვეყნების ინფლაცია ნორმაშია. დასაქმებულთა რიცხვი წინა პერიოდის მაჩვენებლებთან მიმართებით მაღალია.   შეიძლება ითქვას, რომ აშშ-ს საპრეზიდენტო არჩევნებში ტრამპის მოულოდნელმა გამარჯვებამ ბაზრებზე სერიოზული რყევები გამოიწვია. კერძოდ, ჩამოიშალა ობლიგაციების ბაზარი, გაძლიერდა დოლარი და აქციების ფასებმა რეკორდულ მაჩვენებლებს მიაღწია. ტრამპის დაპირებამ, რომ გადასახადებს შეამცირებს და ინფრასტრუქტურებში ხარჯებს შეზღუდავს, მსოფლიო ინვესტორები აიძულა, გადაეხედათ თავიანთი მოკლე და გრძელვადიანი გეგმებისთვის. ესეც ფაქტორი იყო იმისა, რომ 9 ნოემბრიდან მოყოლებული სავალუტო ბაზრებზე დოლარი გაძლიერდა, რომლის ინდექსმაც ამ წლის მაქსიმუმს მიაღწია და 101 ნიშნული გადაკვეთა, იგივე ხდება საფონდო ბაზრებზე, საფონდო ინდექსები მორიგ ექსტრემუმებს აღწევს და ეს პროცესი მომავალშიც გაგრძელდება. ევროპული ვალუტა 10 ნოემბრიდან მოყოლებული 1.08 ნიშნულიდან ეცემა, ჩამოკვეთა რა 1,06 ნიშნული, ცდილობს, შეინარჩუნოს პოზიციები 1,05 დონემდე. ევროს ასეთი გაუფასურების მიზეზი პოლიტიკური ფაქტორებიცაა. ვგულისხმობ იტალიის პოლიტიკურ კრიზისს და საფრანგეთის პრაიმერის შედეგებს:   კერძოდ, პარასკევს, 18 ნოემბერს, ინვესტორებმა ევროსთან მიმართებით გრძელი პოზიციები დახურეს, ელოდებოდნენ რა საფრანგეთიდან პირველი პრაიმერის შედეგებს რესპუბლიკური პარტიიდან, რომელიც დაგეგმილი იყო კვირისათვის. პირველადი მონაცემებით ყოფილი პრეზიდენტი ნიკოლა სარკოზი ბრძოლას გამოეთიშა, ხოლო 27 ნოემბერს კვირას, მეორე ტურში, ფრანსუა ფიიონმა გამარჯვება მოიპოვა, მაგრამ ასევე ყურადღების ცენტრშია მემარჯვენეთა წარმომადგენელი ქალბატონი მარინ ლე პენი.   მთელ მსოფლიოში ამჟამად პოპულისტური მოძრაობები იკრებს ძალას. ამ მხრივ ამჟამად პირველ ადგილზეა საფრანგეთი და იტალია, როგორც ევროზონის მეორე და მესამე „ეკონომიკის“ ქვეყნები. ქალბატონი ლე პენი ევროსთვის საშიშროებას წარმოადგენს, რამდენადაც ის აცხადებს, რომ მისი გამარჯვების შემთხვევაში რეფერენდუმს ჩაატარებს და საფრანგეთს ევროკავშირიდან გამოიყვანს. ზემოხსენებულიდან არც ერთი არ იმოქმედებს ევროპის ვალუტაზე დადებითად. ევროკავშირს შეუძლია, შედარებით ადვილად გადაიტანოს ბრექსიტი (ბრიტანეთის გასვლა), მაგრამ ის ვერ გადაიტანს საფრანგეთის, ან იტალიის გასვლას მისი შემადგენლობიდან. საკმარისია, ამ ორიდან ერთ-ერთის გასვლის პერსპექტივა გამოჩნდეს, რომ ეს იქნება სერიოზული ფაქტორი ევროზე ზეწოლისა, რომელიც რამდენიმე კვირა გაგრძელდება. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ: მიუხედავად იმისა, რომ ევროპაში დეკემბრის 5 რიცხვამდე ნოემბრის მნიშვნელოვანი ეკონომიკური მაჩვენებლები გამოდის, როგორებიცაა ბიზნესკლიმატისა და საქმიანი აქტივობის ინდექსები, როგორი კარგიც არ უნდა იყოს ის, მას მიმდინარე პოლიტიკური პროცესები აუცილებლად გადაჩრდილავს.   4 დეკემბერს იტალიაში ჩატარებულმა რეფერენდუმმა ცხადყო, რომ ამომრჩეველმა მხარი არ დაუჭირა რეფორმებს. გაიზარდა ალბათობა იმისა, რომ ხელისუფლებაში მოვიდეს ოპოზიციური მოძრაობა „ხუთი ვარსკვლავი“, რომელიც იტალიის ევროკავშირიდან გამოსვლის მომხრეა. აქედან გამომდინარე, იტალიისა და სხვა ევროპული ქვეყნების აქტივები აღმოჩნდება ზეწოლის ქვეშ. პირველ რიგში დაზარალდებიან იტალიური ბანკები, სადაც თავმოყრილია ევროში დაგროვებული პრობლემური ვალების 40%. ეს უკვე თავის ტკივილს წარმოადგენს გერმანული ბანკებისთვისაც, იმიტომ, რომ, დიდი ალბათობით, მოსალოდნელია ინვესტორების გაქცევა ევროპის მსხვილი კომპანიების აქციებისგან, ეს მალე აისახება საფონდო ინდექსების კოტირებებზე. დიდად მისალოდნელია, ევრომ თავისი ღირებულება დაკარგოს, ხოლო აქტივებმა _ თავშესაფარი. კერძოდ, იაპონური იენა და შვეიცარიული ფრანკის ღირებულება გაიზრდება ფასში, ევრო კი მოსალოდნელია, მინიმუმ, იმის ნახევრით დაეცეს, რაც 9 ნოემბრიდან დღემდე _ 4 დეკემბრამდე გაიარა (მინიმუმ 200 პუნქტი).   იტალიის რეფერენდუმი დასაწყისი, პირველი ტალღა იქნება ევროს დასუსტების, 2017 წლის პირველ ნახევარში კი ევროპის ბევრ ქვეყანაში ჩასატარებელია არჩევნები, რომელიც, რა თქმა უნდა, ევროს სერიოზული ზეწოლის ქვეშ ამყოფებს. ასე რომ, დასავლელი ინვესტორები, რბილად რომ ვთვქათ, უკვე ცოტა პანიკაშიც არიან, _ ჯერ ბრექსიტი, შემდეგ ამერიკის არჩევნები და ტრამპის მოსვლა, ახლა იტალიის რეფერენდუმი (შესაძლოა, იტალია ევროკავშირიდან გავიდეს და წინ საფრანგეთია, სადაც უკვე მარი ლე პენის შესაძლო გამარჯვებასაც არცთუ ისე სკეპტიკურად უყურებენ). ასე რომ, 2016 წელმა გვიჩვენა, რომ ეს ყველაფერი შესაძლებელია.   რაც შეეხება ბრიტანულ ფუნტს, ის ერთადერთი ვალუტა აღმოჩნდა, რომელმაც ნოემბერში დოლარის გაძლიერებას გაუძლო და სიმტკიცე შეინარჩუნა. ცოტა გამყარდა კიდეც. ბრიტანეთში საცალო გაყიდვების ინდექსი 1,9%-ით გაიზარდა, ანუ 4-ჯერ მეტად, ვიდრე პროგნოზით იყო ნავარაუდები. უმუშევართა დონემ 4,8%-მდე დაიწია, საშუალო ხელფასის ზრდის ტემპები არ შეცვლილა, დახმარებაზე განცხადებების რიცხვი იმაზე მეტად გაიზარდა, ვიდრე პროგნოზით ვარაუდობდნენ, ხოლო სამომხმარებლო ფასების ზრდა შემცირდა. ეს ჩამოთვლილი ფუნდამენტური ფაქტორები არ ყოფილა ფუნტის გამყარების მიზეზი. ფუნტის მდგრადობის ძირითადი მიზეზი გახლდათ ის, რომ სულ ახლახან დიდი ბრიტანეთის უმაღლესმა სასამართლომ, 50-ე მუხლის საფუძველზე, რეფერენდუმის შედეგებზე დაყრდნობით, ბრექსიტის შესახებ უნდა მიიღოს საბოლოო გადაწყვეტილება. ეს პროცესი კი 2017 წელს დაიწყება. აქედან გამომდინარე, ჩაისახა აზრი, რომ ეს პროცესი, შეიძლება, კიდევ 2 წელი გაგრძელდეს და ამ გადაწყვეტილებამ ინვესტორები დაამშვიდა, ხოლო ინგლისის ბანკმა ნეიტრალური პოლიტიკა დაიკავა. ამ ეტაპზე ინვესტორებისთვის ევროპა „უფრო საშიშს“ წარმოადგენს, ვიდრე ბრიტანეთი და მათ ბაზრებზე მოახდინეს ფუნტის უპირატესი შესყიდვა, ვიდრე ევროსი. აი, ეს გახლდათ ძირითადი მიზეზი ფუნტის მდგრადობისა დოლართან მიმართებით...   საყურადღებოა ჩვენს ახლო სავაჭრო პარტნიორ თურქეთის ვალუტის მდგომარეობა: ამ დღეებში (24 ნოემბერი) თურქეთის ეროვნულმა ბანკმა საპროცენტო განაკვეთი ასწია. ცხადია, ამ მომენტს მოჰყვა ლირას გამყარება 3.42 ნიშნულიდან 3,77-მდე, მაგრამ საკმარისი იყო, 21 ნოემბერს ევროკავშირიდან ინფორმაცია გამოსულიყო, რომ ვიზა-ლიბერალიზაციის საკითხის განხილვა თურქეთისთვის შეჩერდა, ლირა 8 საათის განმავლობაში კვლავ გაუფასურდა და ამ დროისთვის იგი 3,5250 ნიშნულზე მაღლა იმყოფება.   ეს პროცესები ნათელი მაგალითია იმისა, დავინახოთ, თუ როგორ არ ემორჩილება კაპიტალის ბაზრებზე მიმდინარე პროცესები ეკონომიკის პრინციპებსა და კანონებს. როგორც ამბობენ, ბაზარი ყველა ბრძენზე ბრძენია და თადარიგში ბევრი სიურპრიზი აქვს შემონახული.   სავალუტო ბაზრის დღევანდელი მდგომარეობის ისტორიული პარალელები ასეთია: გარდა იმისა, რომ აშშ-ში საპრეზიდენტო არჩევნებში რესპუბლიკელმა დონალდ ტრამპმა გამარჯვება მოიპოვა, რესპულიკელები ასევე უმრავლესობით მოვიდნენ კონგრესში. გუბერნატორების უმეტესობა რესპუბლიკელია.   პოლიტიკურ არენაზე მათი ასეთი მასშტაბით მოსვლა 1928 წელსაც მოხდა, ერთი წლის შემდეგ კი დაიწყო ცნობილი „დიდი დეპრესია“. დეპრესიამდე დიდი ხანი იყო შერბილებული ფულად-საკრედიტო პოლიტიკა. ფედერალურმა რეზერვებმა სწრაფი ტემპებით მოახდინა საპროცენტო განაკვეთების აწევა, რამაც აშშ-ში მონეტარული ბაზის შემცირება 30%-ით გამოიწვია, ამას მოჰყვა დევალვაცია და საფონდო ბაზარი ჩამოიშალა, აგრეთვე, ეკონომიკური კრიზისი და 25%-იანი უმუშევრობა _ ეს იყო ისტორია. ახლა შევხედოთ მიმდინარე სიტუაციას: მიმდინარე წლის დეკემბერში მოსალოდნელია საპროცენტო განაკვეთის აწევა. იგივე მოხდება 2017 წლის ივნისში და შემდეგ 2017 წლის დეკემბერში. ძნელია იმის პასუხისმგებლობის აღება, რომ სამჯერ აიწევა საპროცენტო განაკვათი, თუმცა, იდეაში, ალბათ, შერბილებულიდან აგრესიულ ფულად-საკრედიტო პოლიტიკაზე გადასვლაა ჩადებული. სამაგიეროდ სრულიად ვართ დარწმუნებული, რომ ფსს ორი პრობლემა აქვს. პირველი ეს არის თავად საფონდო ბაზარი. საფონდო ინდექსები ძალიან აწეულია და ეს არ ასახავს რეალობას. კერძოდ, ვხედავთ აქციების ზრდას, რომელიც ფუნდამენტურად არაფერს არ ეფუძნება, ბოლო 6 კვარტალში წამყვანი ამერიკული კომპანიების ანგარიშგებები არცთუ ისე საიმედოდ გამოიყურებოდა, შემცირებულია მოგებები მის წინა პერიოდებთან შედარებით. მიმდინარე კოტირებები DOW30 და SP500 _ სწორედ ეს არის ფსს-ის რბილი ფულად-საკრედიტო პოლიტიკის შედეგი. ეს გრძელდება ათი წელიწადზე მეტია.   ფსს-ის მეორე პრობლემა ეს არის აშშ დოლარის კურსი. ავიღოთ  დოლარი/იაპონური ენის წყვილის კოტირება. არჩევნების შემდეგ იენა გაუფასურდა, მინიმუმ, 11%-ით. თუ ამ სიტუაციას ჯენერალ-მოტორსის მაგალითზე შევაფასებთ, როგორ ფიქრობთ, მისაღებია ჯენერალ მოტორსისათვის აწარმოოს მანქანები 11%-ით ძვირიან დოლარში, როცა ევროპის ბაზარზე მასთან კონკურენციაში 11%-ით იაფი იაპონური მანქანები მოდის?   ეს ხომ შემოსავლის დაკარგვაა იმ დიდი კომპანიებისთვის, რომლებიც პოზიციონერობენ, როგორც გლობალური ბაზრის ლიდერები. როდესაც დოლარის ინდექსი 100-იან ნიშნულს ასცდება, ეგ ხომ მათთვის შემოსავლების დაკარგვას ნიშნავს? აი, აქ აქვს, ჩვენი აზრით, ფსს-ს პრობლემები, ეს არის პრობლემა ინფლაციური მოლოდინისა. მათი მხრიდან ასევე გაურკვეველია, რა უყონ სახელმწიფო ობლიგაციების ბაზარს.  მხედველობაში მაქვს ის ფაქტიც, რომ ახლახან ჩინეთის ბანკმა ინტერვენცია გააკეთა, რათა თავისი ვალუტა იუანი შეესუსტებინა, ანუ აშშ დოლარის გამყარებიდან გამომდინარე ჩინეთშიც იწყება გარკვეული პრობლემები. გავიხსენოთ 2015 წლის 24 აგვისტო, შავი ორშაბათი, როდესაც ჩინური იუანის დევალვაციის გამო „შავი გედი“ მოფრინდა და ერთ დღეში ჩამოიშალა რამდენიმე საფონდო მოედანი (ბაზარი).  ეს თემა ყურადღებამისაქცევია, რადგანაც იუანის დევალვაციას ბევრ ბაზარზე არასასიამოვნო მოვლენები მოჰყვება.   რაც შეეხება ოქროს ფასს, იგი, დღეის მონაცემებით, ბოლო ათი თვის მინიმუმამდე დაეცა. რამდენადაც აშშ-ს ფსს (ფედერალური სარეზერვო სისტემა) დეკემბერში გეგმავს აწიოს საპროცენტო განაკვეთი, ხოლო ახლად არჩეული პრეზიდენტი დონალდ ტრამპი გეგმავს, სწრაფად გაზარდოს ინვესტიციები ინფრასტრუქტურებში, ეს ყველაფერი ინფლაციის მაჩვენებელს გაზრდის, შესაბამისად, მშპ ზრდის ტემპიც გაიზრდება. აქედან გამომდინარე, არსებობს ოქროზე ფასების კვლავ დაწევის რისკი. ყოველ შემთხვევაში, გაძვირებას არ უნდა ველოდოთ...       2. ლარისა და დოლარის პროგნოზი   ყოველივე ზემოთ აღნიშნულიდან გამომდინარე, კარგად ჩანს, რომ ამერიკული კომპანიები ყოველდღიურად კარგავენ მილიონებს. ამის მიზეზი გამყარებული დოლარია. დოლარი გამყარდა მსოფლიოს ისეთი ძირითადი ვალუტების მიმართ, როგორებიცაა, ფუნტი, ევრო, იენა, ფრანკი, იუანი და სხვ. შეიძლება იმისა თქმა, რომ აშშ დოლარის შემდგომი ზრდა შეფერხდეს შემდეგი მოსაზრებების გამო:   1.  ფსს-ს მორიგი სხდომა გაიმართება დეკემბერში, რომლის დროსაც, სავარაუდოდ, საპროცენტო განაკვეთის გაზრდა მოხდება. ამის შემდეგ, დიდი ალბათობით, ინვესტორების მხრიდან, მოგების ფიქსაციის თვალსაზრისით, მოხდება დოლარის შესყიდვაზე „გრძელი“ პოზიციების დახურვა, რის შედეგადაც ვიხილავთ კორექციაზე წამოსულ დოლარს.   2.  ფსს-ს ბოლო სხდომაზე გაკეთებული კომენტარებიდან გამომდინარე, ისინი უყურუდღებოდ ვერ დატოვებენ სავალუტო ბაზარს. ფსს-ს აწუხებს დოლარის კურსის მდგომარეობა, ამიტომ ფს-სს პოლიტიკა 2017 წელს შეიძლება კვლავ იყოს უფრო რბილი, ვიდრე ამის შესახებ არის ბაზარის მოლოდინი.   3.  ეს არის 2017 წელს განაკვეთის 2-ჯერ მომატება, რასაც ელოდება ბაზარი. უნდა ვივარაუდოთ, რომ დოლარის კურსის შემდგომი ზრდა შეიძლება მოხდეს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ბაზარზე დღის წესრიგში დადგება საპროცენტო განაკვეთის 3-ჯერ, ან 4-ჯერ აწევის საკითხი, ეს კი  უკვე ვფიქრობთ, ნაკლებად სავარაუდოა.   ამიტომ ყველა ის ნაბიჯი, რასაც ფსს 2017 წელს გადადგამს, ძალზე საინტერესო და ყურადსაღებია.   ახლა რაც შეეხება ლარის პროგნოზს: 29 ნოემბრიდან მოსალოდნელია ლარის პოზიციების შესუსტება, შეიძლება მერყეობა 2.55-2.65 შუალედში.   15 დეკემბრიდან უნდა ველოდოთ ლარის კურსის შესაძლებელ სტაბილიზაციას. წლის ბოლომდე სავარაუდოდ, ზედა ზღვარი არ უნდა გაცდეს 2.72-იან ნიშნულს, ეს მას შემდეგ, რაც დოლარის ინდექსი 102.50-იან ნიშნულს გადაკვეთს და თურქული ლირა 3,60-იან ზღვარს გადალახავს. ეს პროცესი კი სავსებით მოსალოდნელია  მას შემდეგ, რაც აშშ საპროცენტო განაკვეთს შეცვლის (კერძოდ თუ გაზრდის).   12 დეკემბრამდე ლარის კურსი იმერყევებს მინ.2.555-მაქს.2.65 შუალედში. პროგნოზი მოცემულია 1,5%-იანი ცდომილების სიზუსტით.   ასევე დავამატებ, რომ იმ შემთხვევაში, თუ საპროცენტო განაკვეთი 14 დეკემბრისთვის აშშ-ში არ შეიცვლება, ასეთ შემთხვევაში ლარის კურსი 15 დეკემბრიდან წლის ბოლომდე იმერყევებს შუალედში  მინ.2.5041-მაქს. 2.5850 შუალედში, ეს პროგნოზი უკე  მოცემულია, მაქსიმუმ, 3%-იანი ცდომილებით.   თუმცა ჩემი გათვლებითა და ბაზარზე არსებული სიტუაციით რომ ვიმსჯელო, საპროცენტო განაკვეთის ცვლილებას უნდა ველოდოთ.   მთავრობამ სხვადასხვა კანონი უნდა მიიღოს ლარის სტაბილიზაციისთვის, ერთ-ერთი, რაც სასწრაფოდ გასაკეთებელია, ესაა მთავრობაში შტატების შემცირება და ამ გზით ხარჯვითი ნაწილის შემცირება, კაპიტალის ბაზრის სასწრაფოდ შექმნა და სესხების გაცემა ლარებში, თანაც ისე, რომ საპროცენტო განაკვეთი არ აწიონ. სასწრაფოდ უნდა იქნეს შემოღებული შემოსავლებზე დიფერენცირებული გადასახადები, ანუ ვისი შემოსავალიც დიდია, საშემოსავლოც, შესაბამისად, მაღალი უნდა იყოს, კანონი მოგების გაუქმების სესახებ უნდა იყოს გაწვეული, მინიმუმ, 2 წლის ვადით, შესაბამისად, საწვავზე აქციზის შემოსავალი არ უნდა აიწიოს.  ყველაზე მთავარი ლარის კურსის სტაბილიზაციაში იქნება ბანკთაშორისი ვაჭრობის ღიად და თვალსაჩინოდ წარმართვა, შესაქმნელია ქართული ბანკთაშორისი ბიჟა, შესაძლებელია სავაჭრო ტერმინალის პროგრამული დაწერაც, რომელიც თვალსაჩინოდ წარმოადგენს ვაჭრობის მონაწილეებს და მოთხოვნილი სავალუტო რესურსების შესყიდვის აუცილებლობას. შესაბამისად, ვაჭრობები არ უნდა მიმდინარეობდეს დახურული წესით, ბლუმბერგის ტერმინალში.   თუ ეს წესები არ იქნა დაცული, მოსალოდნელია ცუდი შედეგების დადგომა, მათ შორის, ერთ-ერთია სამომხმარებლო საქონელსა და პროდუქტებზე ფასების, მინიმუმ, 20%-ით ზრდა. არაფერს ვამბობ საწვავის ფასზე, 30 ნოემბერს ნავთობმომპოვებელი ქვეყნების შეთანხმებამ, შეამცირონ მოპოვება, ისედაც გააძვირა ნავთობის ფასი. მთავრობის გადაწყვეტილება, რომ აქციზი გააორმაგდება, მაგალითად,  დიზელის საწვავის ფასს, მინიმუმ, 2 ლარამდე აიყვანს.          

ნიკა შენგელია,

 

ეკონომიკის აკადემიური დოქტორი, პროფესორი