დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ რამდენად თავისუფალი გახდა ჩვენი საზოგადოება? რა მოძველებული სტერეოტიპები უნდა გადაიხარშოს, რათა თავისუფლების ხარისხი გაიზარდოს? რამდენად თვალდახუჭულად მისაღებია დასავლური ფასეულობები? რა არის მასში ჩვენთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი? რამდენად პროგრესულია ჩვენი საზოგადოებრივი ინსტიტუტები?

„ქრონიკა+“ ამ პრობლემურ საკითხებზე ესაუბრება მერაბ მამარდაშვილის ფილოსოფიის ინსტიტუტის დამფუძნებელს, ფსიქოლოგ ნონა ხიდეშელს.

_ ქალბატონო ნონა, როგორ შეაფასებთ დღევანდელ რეალობას, რამდენად თავისუფალი გახდა ჩვენი საზოგადოება?

_ რა კუთხით ვგულისხმობთ ამ თავისუფლებას? ზოგადად, ფსიქოლოგიაში თავისუფლებად ის მიიჩნევა, რომ ადამიანმა საკუთარ თავზე აბსოლუტური ნებელობა მოიპოვოს. ამ თვალსაზრისით, ალბათ, ნებისმიერ საზოგადოებაში რთულია თავისუფლების მაღალი ხარისხის მიღწევა. ჩვენ უფრო გარეგნული გამოხატულებები გვაინტერესებს _ რაღაც ტრადიციების, სტერეოტიპების გადაფასება, ის, რაც ადამიანს წინსვლაში ხელს უშლის. ვფიქრობ, გარკვეული პროგრესი არის, მაგრამ საუბარი, რომ საზოგადოება თავისუფალი გახდა, ძალიან რთულია ისეთ ტრადიციულ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა _ ქვეყანა, სადაც მთავარი ღირებულება ხშირად გაურკვეველი იდეალებია. სერიოზული ღირებულებაა რაღაც მოძველებული ოჯახური ტრადიციები, გაურკვეველი ჩვევები და სტერეოტიპები. ძალიან რთულია ამ ყველაფრის დანგრევა. ნელი ტემპით, მაგრამ საზოგადოება ცდილობს, წინ წავიდეს. უფრო ახალ თაობაში შეინიშნება სურვილი თვითშემეცნებისა. ზოგადი სიტუაციის მხრივ მივიჩნევ, რომ საქართველოში რთული ფონია.

რეალურად, ჩვენი თავისუფლების ხარისხი კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას. დღეს ხომ ფასეულობების ომი მიმდინარეობს _ ჩვეულ ადათებსა და ტრადიციებს თითქოს ახალი, დასავლური ფასეულობები დაეჯახა. ასევე გაურკვეველია, ეს დასავლური ფასეულობები ზოგისთვის რას ნიშნავს და სხვისთვის, კიდევ, რას? რეალურად, ცალსახა ადამიანური ფასეულობა უნდა გვქონდეს, რომ ერთმა მეორეს ხელი არ შეუშალოს ცხოვრებაში. განსხვავებული აზრის, რელიგიური, პოლიტიკური შეხედულების, თუ ორიენტაციის გამო ერთმა ადამიანმა მეორეს შეურაცხყოფა არ მიაყენოს, არ სცემოს და ა. შ. ამ თვალსაზრისით, ვფიქრობ, რომ ჯერ კიდევ ბევრი გვაკლია თავისუფლებამდე. უბრალოდ, ესეც, ალბათ, გასავლელი ეტაპია, ძალიან სუსტად, მაგრამ რაღაცები წინ მიიწევს.

_ სტერეოტიპები ძნელად რატომ ირღვევა ჩვენს საზოგადოებაში, ამის მთავარი მიზეზები რა არის?

_ ფსიქოლოგიური დაკვირვება აჩვენებს, რომ ნებისმიერ საზოგადოებში რთულია სტერეოტიპების ნგრევა. ახლა წარმოიდგინეთ განპირობებული გონება _ ბავშვობიდან აღზრდა, განათლება, სოციუმი, დედა, მამა, ავტორიტეტი, ნათესავი, სკოლა, იდეალები და ა. შ. ამ ყველაფრით იზრდება თაობები და ფსიქოლოგიაში ცნობილია, რომ ის, რაც ბავშვობის ასაკში გონებაში ყალიბდება, მისი ამოძირკვა ურთულეს რამეს წარმოადგენს. პრინციპში, ამას თავად ინდივიდზე მეტი ვერც ვერავინ აკეთებს. მთელი მედიტაცია, აღმოსავლური თუ ფსიქოანალიტიკური რეფლექსია ამას ემსახურება. ჯერ უნდა გააცნობიეროს ადამიანმა, რომ ის ტრადიცია, რომელიც შენ ცალსახად მიიღე იმიტომ, რომ დედამ, რელიგიამ, წინაპარმა გითხრა _ რამდენად ფასეულია, რა მოაქვს შენთვის კარგი, რა არ მოაქვს, საერთოდ რისთვის გჭირდება?

თვითონ ადამიანი ისეთი უცნაური არსებაა, რომ გაცნობიერებისაც კი ეშინია. თუნდაც დასვას კითხვა, _ რელიგია, რომლისაც მწამს, ღმერთი, რომელზეც ვფიქრობ, ვინმე გმირი, წმინდანი, მეზობელი თუ დედაჩემი, სხვა ადამიანი, რომელიც მე აქამდე იდეალი მეგონა, იქნება სულაც არ არის ჭეშმარიტება? ამის გააზრებისაც კი ეშინია ადამიანს, რადგან ძალიან სუსტი არსებაა.

მით უმეტეს, მოცემული ცნობიერებით ის გაუცნობიერებლად ცხოვრობს. ამხელა სამყაროს წინაშე დგას და ეს იდეალები მისთვის თავშესაფარია _ ეკლესია, რელიგია, თუ გნებავთ, ფილოსოფიური მიმდინარეობა, ან პარტია. მთელ საბჭოურ პერიოდში სწორედ კომუნისტური იდეოლოგია იყო თავშეფარი და ეს ტენდენცია გრძელდება. საბჭოთა პარტიისა თუ იდეოლოგიის ქვეშ ადამიანები, ასე თუ ისე, თავს დაცულად გრძნობდნენ, ანუ მაინც მივდივართ ადამიანის მუდმივ მოთხოვნილებამდე, იყოს დაცული, იყოს რესპექტაბელური და არ შეწუხდეს. საკუთარი თავზე ასეთი ღრმა დაფიქრება და კვლევა აზანზარებს ადამიანის შინაგან სამყაროს, რეალურად ადამიანი ამას ყოველთვის გაურბის და ძალიან ეშინია.

_ როგორ უნდა შეძლოს დღევანდელმა ქართველმა, ამ ქვეყნის მოქალაქემ, თავისი რეალობა გააცნობიეროს და ახალი ნაბიჯები გადადგას?..

_ აქ ქართველი და ფრანგი არაფერ შუაშია, ეს არის მარად ადამიანური ძიება. გახსოვთ, ალბათ, სოკრატედან მოყოლებული, _ ადამიანო, შეიცანი თავი შენი, _ ეს არის მთავარი ფასეულობა სამყაროში. მნიშვნელობა არ აქვს, დღევანდელია თუ წინა დროების ქართველი, ინდოელი, ჩინელი, _ ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც დედამიწაზე იბადები და ნახევარ ცხოვრებას გაუცნობიერებლად ატარებ (სხვათა შორის, ინსტინქტებით ცხოვრება გაუცნობიერებელი ცხოვრებაა), ამ დროს, რაღაცების ბრმად აღიარება, ესეც გაუცნობიერებელი ცხოვრებაა. მეორე ადამიანთან დაპირისპირება რაღაც იდეალის, თუ სტერეოტიპის გამო, ესეც გაუცნობიერებელი ცხოვრებაა; და ნუთუ ეს ცხოვრება დაფიქრებად მაინც არ ღირს? ვინ ვარ მე, რატომ დავიბადე ამ დედამიწაზე? ნუთუ იმიტომ, რომ მუდმივად ვიღაცასთან კონფლიქტში ვიყო, ვუპირისპირდებოდე და ომში ვიყო? და ამასობაში გავიდა ეს ცხოვრება. არც ისე დიდხანს ვცხოვრობთ ადამიანები, რომ ამად ღირდეს ეს ყველაფერი.

ლექციებში ამას სულ ვამბობ, _ მიწაზე კიდევ გასაგებია ჩვენი სწრაფვა მხოლოდ მატერიალური კეთილდღეობისთვის, ამას კიდევ აქვს გარკვეული გამართლება, მაგრამ ყოველ წამს ყველაფერი შეიძლება დასრულდეს. გარეგნულად ცხოვრება შეიძლება მოწყობილი გაქვს, მაგრამ შიგნით მაინც ცუდად ხარ, ნევროზი და დეპრესია გტანჯავს. ჩვენ ვიცით, რომ ნევროზი, დეპრესია, შფოთი მარტო იმ ადამიანებს არ აწუხებთ, ვისაც მხოლოდ მატერიალური პრობლემები აქვს, ან ავად არის. რეალურად, ეს არის მასობრივი პრობლემა. ადამიანმა ასე რომ დაყო სამყარო, მაღალი კასტა, დაბალი კასტა, ნუთუ დაფიქრებად მაინც არ ღირს, ვინ ვარ, როგორ მოვედი დღემდე? საერთოდ, რას ნიშნავს იყო ქართველი, ქრისტიანი, ბუდისტი, ჩინელი, რას ნიშნავს ეს ყველაფერი?

ამიტომ ეს ზოგადსაკაცობრიო პრობლებაა _ თავისუფლება, რაღაც სტერეოტიპებისგან განთავისუფლება, შინაგანი მდგომარეობის მიღწევა.

სხვათა შორის, ორგანიზაცია „იდენტობაში“ მქონდა ერთხელ ლექცია და მათაც ვუთხარი, _ გასაგებია, რომ საქართველოში ყველაზე სტიგმატიზებული ხალხია, მაგრამ პრობლემა ის კი არ არის, საზოგადოება თქვენ გიღებთ თუ არა, ადამიანი თვითონ ვერ იღებ საკუთარ თავს ისეთს, როგორიც ხარ. ჩვენი მთავარი პრობლემა სწორედ ეს არის. გვგონია, რომ თავისუფლების პრობლემა იმიტომაა, რომ საზოგადოება სტერეოტიპულია, ბევრი შეფასების კრიტერიუმია. ყველას გვავიწყდება, რომ საზოგადოება ეს ჩვენ ვართ, სოციუმს ჩვენ წარმოვადგენთ და შინაგანად ვერ ვიღებთ საკუთარ თავს, ვერ ვახერხებთ ვიყოთ ისეთები, როგორებიც რეალურად ვართ. მუდმივად ვცდილობთ, რაღაც რესპექტაბელური ტიპი ვითამაშოთ, ტიპი, რომელიც, ჩვენი აზრით, საზოგადოებაში დადგენილ ნორმებს პასუხობს. აქ კი ათასგვარი კრიტერიუმია _ მე ვარ ქართველი, ქრისტიანი, ფრანგი, ბუდისტი, რესპუბლიკელი, კონსერვატორი, დემოკრატი, კომუნისტი, ასევე ჰეტეროსექსუალი, ჰომოსექსუალი…

სამწუხაროდ, ამ დროს გვავიწყდება, რომ ვართ ადამიანები, რომლებიც ვიბადებით, რეალურად ძალიან მცირე ხანს ვცხოვრობთ დედამიწაზე და დასაფიქრებელი სწორედ ეს არის _ ღირს კი ამ მცირე მონაკვეთის გავლა ამდენ იდეებში, იდეალებსა თუ სტერეოტიპებში? ამდენ თეორიასა და იდენტობაში? ვარ ეს და ეს, ვარ ასეთი და ისეთი. ამ ლაბირინთში კი როგორ იკარგება რეალური ადამიანი.

_ მაინც, რომელი ტრადიცია და სტერეოტიპები უნდა გადაიხარშოს, რათა თავისუფლების ხარისხმა იმატოს?

_ ყველას თავისებური იდეალები აქვს. მაგალითად, დავიწყოთ პირადი ცხოვრებიდან: ჩემი შეყვარებული, ქმარი, მომავალი ცოლი, მნიშვნელობა არ აქვს, _ ვინ უნდა იყოს? _ ასეთი და ისეთი, რაც არის შეცდომა. მეორე, უნდა გავხდე ეს და ეს, _ ბავშვებს ხომ ასე ვზრდით? ვეუბნებით, შენ თუ არ მიაღწევ, არ გახდები ასეთი, არაფერი გამოვაო. რომელიღაც ოჯახისთვის „ასეთი“ ჩინოვნიკია, მეორეს მამა ცნობილი სპორტსმენი ჰყავდა ან კინოვარსკვლავი, შენც იგივე გზით უნდა წახვიდე; ბაბუა პროფესორი გყავდა, ან მომღერალი და შენც აუცილებლად ამ მიმართულებით უნდა გააგრძელო ცხოვრება. ხომ გესმით, მუდმივი დაპროგრამება ხდება და სტერეოტიპები უკვე ადრეულ ბავშვობაში ყალიბდება. ამიტომ ვერ გეტყვით, კონკრეტულად ვის რა იდეალი აწუხებს, ყველამ, უბრალოდ, თავის ცხოვრებას გადახედოს, თუ ვინ რა იდეალებითაა დამძიმებული.

აქ ძალიან საინტერესოა რელიგიური მომენტი. თავად რელიგიასთან კი არ მაქვს რამე პრობლემა, საკითხავია, მასთან ჩვენი დამოკიდებულება როგორია. ხშირად ვიბრძვით რელიგიის გამო, მაგრამ რამდენად ვართ რელიგიურები? და თუ რელიგია ეს არის სიყვარული, სამართლიანობა, სიკეთე, მოდით, საკუთარ თავში ვიპოვოთ ეს ყველაფერი, ვართ კი რეალურად ასეთები?

შემდეგი სტერეოტიპებია _ ჩვენი წინაპრები ასე ცხოვრობდნენ და აბა, მე როგორ უნდა ვიცხოვრო? ჩემი წინაპარი ამ რელიგიის მიმდევარი იყო და მე რატომ არ უნდა ვიყო ამ გზაზე? სხვათა შორის, ჩვენ რომ ასეთი მიუღებლობა გვაქვს განსხვავებული რელიგიის, განსხვავებული სექსუალური ორიენტაციის მქონე ხალხის მიმართ (რომლებიც მუდმივად არსებობდნენ, დღეს, უბრალოდ, ამაზე აქცენტის გაკეთება დაიწყო), ეს ყველაფერი სტერეოტიპი ხდება. როგორი უნდა იყოს ქართველი მამაკაცი, ქალი და ამ იდეალების ძებნაში ჩვენ ნამდვილ ადამიანებს ვკარგავთ. ადამიანებს, რომლებიც თავისი უნიკალურობით, განსაკუთრებულობით სწორედაც ინდივიდები არიან, მაგრამ აძლევთ მათ ვინმე საშუალებას, რომ გამოვიდნენ და რეალიზაცია მოახდინონ თავისი უნიკალურობის? აინშტაინის გენიალური ფრაზაა, _ ჩვენ თუ განვსჯით თემს იმის მიხედვით, ხეზე ცოცვა შეუძლია თუ არა, ეს უკვე ძველი უნარია. სამწუხაროდ, ტრადიციულ ქვეყნებს ეს პრობლემა აქვთ.

_ დასავლური ფასეულობები რამდენად თვალდახუჭულად მისაღებია? რა არის მასში ჩვენთვის მნიშვნელოვანი?

_ თვალდახუჭულად მისაღები არაფერი არ არის. თვალის დახუჭვა ისევ ძილს ნიშნავს და მე კიდევ ვსაუბრობ ცნობიერ ცხოვრებაზე. ჩვენ უკვე ვახსენეთ, _ ცხოვრება რეალურია, როცა მე ვარ, _ ეს გენიალური გურჯიევის გენიალური ფრაზაა. ცხოვრება ეს არის, მეტი არაფერი. უნდა გესმოდეს ყველა ფასეულობა.

მე გეტყვით, პირადად ჩემთვის რა არის დასავლურ ფასეულობებში მისაღები და კარგი. ერთ რამეს დავაკონკრეტებ, რომ დასავლეთი არ ნიშნავს სრულფასოვან ცნობიერებას; უბრალოდ, დღეს დედამიწაზე, ამ განვითარებასა და მდგომარეობაში, რასაც კაცობრიობამ მიაღწია, დასავლური სივრცე წინწასულია, ვიდრე დანარჩენი მსოფლიო… მაგრამ რით, რა არის მთავარი ფასეულობა დედამიწაზე _ ადამიანი და ადამიანის უფლებები, სხვა აღმატებული ფასეულობა დედამიწაზე არ არსებობს. ადამიანი ყველაზე ფასეულია, მისი უფლებები, მისი ინდივიდუალურობა, პიროვნული თვისებები, შესაძლებლობები და ა. შ. აი, რა არის ჩემთვის მისაღები დასავლური ფასეულობებიდან.

თორემ დანარჩენ ინდივიდუალურ კულტურას, ცეკვა-სიმღერას რაც შეეხება, ძალიან არასერიოზულია ამაზე საუბარი. უცებ ყველამ რომ დაიწყოს ისე სიმღერა, როგორც ფრანგი ან იტალიელი მღერის, ან ისეთი კინო გადაიღოს, როგორსაც ჰოლივუდი იღებს, ეს არასერიოზული მიდგომაა. სხვათა შორის, სულ არ მიყვარს ჰოლივუდის კინო, ჩემთვის დღესაც საფრანგეთი, იტალია და ევროპაა სერიოზული კინოხელოვნება, მაგრამ აქ ხომ ერთადერთ უდიდეს ფასეულობაზეა საუბარი _ ეს არის ადამიანის უფლებები, მის მიმართ პატივისცემა, მოგწონს თუ არა მისი ცხოვრების სტილი, ინდივიდუალურობა თუ უცნაურობა და ეს შენთვის მისაღებია თუ არა.

_ ამ მხრივ რამდენად პროგრესულია ჩვენი საზოგადოებრივი ინსტიტუტები _ ეკლესია, განათლების სისტემა, ზოგადად ხელისუფლება?

_ სამწუხაროდ, ძალიან სუსტი ინსტიტუტები გვაქვს. ეკლესიის როლზე ვიტყოდი, რომ ხშირად ნეგატიურიც კი არის. მქონდა ცხოვრებაში ბედნიერება, ისეთი ტიპის სასულიერო პირებს შევხვედროდი, ვისგანაც სწორედ მასშტაბური აზროვნება ვისწავლე… მაგრამ მასობრივად გვხვდებიან ის ადამიანები, რომლებიც ეკრანზე ჩნდებიან, პრესასთან ურთიერთობაში არიან, ქალაქში დიდი მრევლის წინ ქადაგებენ, ხშირად ისინი ქადაგებენ მიუღებლობას განსხვავებული რელიგიის მიმართ, პირადაპირ სატანებს უწოდებენ და ა. შ.

არ დაგიმალავთ, პირად ფეისბუქზეც ბევრი ასეთი წერილი მომდის, ძალიან აღშფოთებული პიროვნებების, რელიგიური ადამიანების მხრიდან; ამასთან, ეკლესია, რომელიც ცალსახად აცხადებს, რომ ჰომოსექსუალიზმი არის ცოდვა, ეს ძალიან დასაფიქრებელი საკითხია იმ საზოგადოებაში, სადაც მუდმივად განსჯა-განკიცხვა და ძალადობა მიმდინარეობს განსხვავებულ ადამიანებზე. ამ დროს ადამიანები წააქეზო და უთხრა, რომ ეს არის ცოდვა, ბოდიშს ვიხდი, მაგრამ ეს ბოროტებაზე, სხვის შეურაცხყოფაზე, ამპარტავნობასა და სიხარბეზე დიდი ცოდვაა? რაღაც არ მგონია, ასე იყოს.

სახელმწიფოზე ერთ რამეს გეტყვით _ დღეს საერთოდ ვერ გავიგე, სახელმწიფოს პოზიცია რაში მდგომარეობს. წინა ხელისუფლებამ ძალიან სერიოზულად დაიწყო რაღაცების ცვლილება, საქართველოში გარკვეული ფასეულობების დამკვიდრება და ამას მივესალმებოდი, მაგრამ შემდგომ თვითონ პერსონალიები აღმოჩნდნენ მიდრეკილები არა დასავლური, არამედ უფრო საბჭოური ტიპის მმართველობისკენ.

დღევანდელი ხელისუფლების პოზიცია კი ამ თვალსაზრისით მართლა ვერ გავიგე. მაინც ყველა ცდილობს, ეკლესიასთან ჰქონდეს დალაგებული ურთიერთობა და ამ ფონზე, განსხვავებული ადამიანები თითქოს მეორე და მესამეხარისხოვანნი ხდებიან. მე, კიდევ, ჩემი პროფესიიდან გამომდინარე, მათთან ყოველდღიური შეხება მაქვს და ვფიქრობ, რომ მეტი პასუხისმგებლობა ჰმართებს სახელმწიფოს, გნებავთ ქალების უფლებებთან მიმართებით. ქალებზე ძალადობის ეს ერთი წელი, საერთოდ, არ ვიცი, რა იყო!

ზოგადად, სოციალური ფონი ძალიან მძიმეა და ადამიანს არ შეუძლია, დამოუკიდებლად საკუთარ თავზე იზრუნოს. ანუ სახელმწიფოს როლი დიდია და ამ დროს მათი დამოკიდებულების შესახებ ვერაფერს ვხვდები. მიმაჩნია, რომ სახელმწიფო თანაგრძნობით უნდა ეკიდებოდეს ამ თემებს, რადგან ეს მისი ქვეყანა, ხალხი, ამომრჩეველია. ის ხალხია, ვინც გადასახადებს იხდის.

განათლებაზეც იგივეს გეტყვით, რომ ჩემთვის გაუგებარი სისტემაა. ჩემი შვილი წელს სკოლაში მივიდა და სიმართლე გითხრათ, გამაოგნა უცხო ენისადმი დამოკიდებულებამ: მივხვდი, რომ აქაც იგივე სტერეოტიპია, რაც, თავის დროზე, რუსული ენის მიმართ იყო. ახლა მკვიდრდება ინგლისური ენა, ბავშვის განვითარებისა და ასაკის გაუთვალისწინებლად.

ზოგადად, განათლებაზე ერთ რამეს გეტყვით, _ საქართველო არის ქვეყანა, სადაც ფასობს დიპლომი და არა განათლება. ჩვენი რეალობა ეს არის. მე მაქვს შეხება ხალხთან, სტუდენტებთან, მაგისტრანტებთან, დოქტორანტებთან _ ხშირად გაოგნებული ვარ განუვითარებლობის ხარისხით. შეიძლება რაღაც წიგნებს კითხულობენ, მაგრამ ჩვენ უნდა დავფიქრდეთ, რა არის განათლება. ეს არის წიგნების კითხვა-დიპლომების აღება, თუ ეს არის დაფიქრება, გაცნობიერება და გააზრება იმისა, თუ რას სწავლობ და რას კითხულობ?

ზოგად სახელმწიფოებრივ იდეოლოგიებზე კი ვერაფერს გეტყვით, ეს ჩემთვის ნაკლებად საინტერესოა. მაინც ვფიქრობ, რომ ეს პრობლემები ყველა პიროვნებამ და ინდივიდმა თავად უნდა გადაწყვიტოს იმის მიხედვით, ზოგადად, რას ეძებს თავის ცხოვრებაში.

მოკლედ რომ ვთქვათ, ყველა მიმართულებით მოვიკოჭლებთ და პრობლემები გვაქვს _ რელიგიურ, სახელმწიფოებრივ აზროვნებაში და განათლების სიტემაშიც სერიოზული გამოწვევების წინაშე ვდგავართ.

გელა მამულაშვილი