რუსეთი და საეკლესიო პოლიტიკა. ვიცით კი ბევრი რამ ამ თემაზე და რაც ვიცით, რამდენად საფუძვლიანი და არგუმენტირებულია? რამდენად ზერელე წარმოდგენა გვაქვს იმაზე, თუ რა მძიმე ზიანი მიაყენა რუსეთმა ეკლესიას არა მხოლოდ საქართველოში? როგორი იყო რუსული იმპერიალისტური პოლიტიკა?

ამ თემაზე „ქრონიკა+“ თეოლოგ გურამ ლურსმანაშვილის ესაუბრა:
_ მესმის, რომ ისეთ თემას ვეხებით, რომლის სრულფასოვანი გაანალიზება ერთ ინტერვიუში შეუძლებელია, მაგრამ მაინც ვცადოთ, _ როგორი იყო რუსეთის საეკლესიო პოლიტიკა საქართველოს მიმართ?
_ როდესაც რუსეთის მხრიდან ისტორიულად გატარებულ საეკლესიო პოლიტიკაზე ვსაუბრობთ, ყოველთვის საქართველოსთვის ავტოკეფალიის გაუქმება, ხოლო შემდგომში ბოლშევიკების მხრიდან ეკლესიების ნგრევა და სასულიერო პირების რეპრესიები ახსენდებათ. ეს ზღვაში წვეთია იმასთან, რაც რუსულმა მხარემ საქართველოს ან, ზოგადად, მის გავლენის ქვეშ მყოფ ეკლესიებს დამართა.
_ რას გულისხმობ?
_ საეკლესიო სტრუქტურა საკმაოდ უცნაურადაა მოწყობილი იმ გაგებით, რომ როდესაც მას სახელმწიფო ღიად ებრძვის, უფრო ვითარდება. აი, დაკნინება და დაცემა მაშინ იწყება, როდესაც სახელმწიფო კონკრეტული პოლიტიკური მიზნების განსახორციელებლად მას მატერიალურ დოვლათს აძლევს, სანაცვლოდ კი თავად განკარგავს ეკლესიის მოქმედებებს. სწორედ ეს იყო უმთავრესი დარტყმა, რაც საბჭოთა პოლიტიკამ ეკლესიაზე განახორციელა და რისგანაც დღემდე ვერ განვთავისუფლებულვართ.
_ უფრო რომ დავკონკრეტდეთ…
_ ბოლშევიკებმა ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ მარქსისტული იდეოლოგიით გადაწყვიტეს ქვეყნის მართვა. მარქსიზმი, მოგეხსენებათ, ათეისტური იდეოლოგიაა და, შესაბამისად, ეკლესიების ნგრევა თუ სასულიერო პირთა რეპრესიები არ უნდა გაგვიკვირდეს. 1927 წელს საბჭოთა კავშირის პოლიტიკურმა ხელმძღვანელმა იოსებ სტალინმა განაცხადა: „პარტიას არ შეუძლია იყოს ნეიტრალური რელიგიურ ცრურწმენათა გამტარებლების მიმართ, რეაქციული სამღვდელოების მიმართ, რომელიც წამლავს მშრომელი მასების შეგნებას. დავთრგუნეთ თუ არა რეაქციული სამღვდელოება? დიახ, დავთრგუნეთ, ოღონდ უბედურება ის არის, რომ იგი ჯერ კიდევ სრულებით არ არის მოსპობილი. ანტირელიგიური პროპაგანდა არის ის საშუალება, რომელმაც ბოლომდე უნდა მიიყვანოს რეაქციული სამღვდელოების ლიკვიდაციის საქმე“. შემდგომში კათოლიკოს-პატრიარქი ქრისტეფორე ციცქიშვილი დანანებით იხსენებდა, რომ რუსული იმპერიალისტური იდეოლოგიის „მთავარი და ერთადერთი მიზანი იყო, შეექმნათ ისეთი სასწავლებელი, სადაც ქართველი მოსწავლეები არა ღვთისმეტყველებასა და სასულიერო განათლებას დაეუფლებოდნენ, არამედ მათ გაარუსებდნენ… სწავლის ასეთმა მანკიერმა პრაქტიკამ ქართველ ახალგაზრდებს გული აუცრუა სასულიერო სასწავლებლებისადმი, ამან საზოგადოებაში ვერ დაბადა შესაბამისი, ეკლესიასთან, სასულიერო პირებთან უფრო დაახლოების სურვილი, პირიქით, _ ისინი გაუცხოვდნენ“.
_ მაგრამ დროთა განმავლობაში საბჭოთა და, კონკრეტულად, იოსებ სტალინის დამოკიდებულება ეკლესიის მიმართ შეიცვალა. იმასაც კი ამბობენ, რომ სემინარიაში განათლებამიღებულ სოსელოს კვლავ შეუყვარდა ღმერთი და ცალკეული ღვთისმსახური იმასაც ამბობს, რომ იგი ღრმადმორწმუნე გახდა. ამბობენ იმასაც, რომ ცოდვებიც აწუხებდა, თუმცა მისი პიროვნული განცდები სხვა მსჯელობის თემაა. მაგრამ ცხადია, რომ რაღაც ეტაპზე სტალინმა ეკლესიის მიმართ პოლიტიკა შეცვალა.
_ დიახ, გადის დრო და სიტუაცია იცვლება. ეს ის პერიოდია, როდესაც სტალინის ნასწავლი თუ პირადი გამოცდილება ძალიან ცუდად გამოადგა ეკლესიას. მოგეხსენებათ, იგი სემინარიაში სწავლობდა, იყო მგალობელი, საკმაოდ კარგად იცნობდა შიდასაეკლესიო სტრუქტურას და მშვენივრად იცოდა იდეოლოგიურ ომში მისი გამოყენების მნიშვნელობა. საჭირო იყო, უბრალოდ, შესაფერისი დროის დადგომა, რაც მეორე მსოფლიო ომი გახდა. ომის დროს მას სახელმწიფოში ძლიერი იდეოლოგიური პროპაგანდა სჭირდებოდა, რისი შესრულებაც რელიგიურ ორგანიზაციებს კარგად შეეძლოთ. სწორედ ამ მიზეზით აღადგინა რუსეთის ეკლესიამ საქართველოს ეკლესიასთან ევქარისტიული კავშირი. იქამდე მათთვის ჩვეულებრივი სქიზმატები ვიყავით. იგივე გამიზნულებით, 1943 წლის 8 ოქტომბრის ბრძანებულებით, რელიგიის საბჭო შეიქმნა, რომელსაც სსრ კავშირში შემავალი რელიგიური ორგანიზაციები, იმპერიის პოლიტიკური მიზნებისამებრ უნდა ეკონტროლებინა. მეტიც: 1945 წლის 22 აგვისტოდან კი მართლმადიდებელი ეკლესიის რწმუნებულის თანამდებობა შეიქმნა. შედეგმაც არ დააყოვნა. სომეხთა კათოლიკოსმა გევორქ VI-მ ღიად დაუჭირა მხარი ფაშიზმის წინააღმდეგ მებრძოლ საბჭოთა კავშირს, მსგავს განცხადებებსვე აკეთებდა პატრიარქი კალისტრატე ცინცაძე.
_ რა განცხადებას გულისხმობ?
_ აი, მაგალითად: „აღვავლენთ მხურვალე ლოცვას, რათა მიანიჭოს დიდსა სამშობლოსა ჩვენსა გამარჯვება ვერაგ მტერზედ“. 1944 წელს საბჭოთა ხელისუფლებამ საქართველოში დააბრუნა რეპრესირებული სასულიერო პირები, მათ შორის, მღვდელმთავარი ეფრემ სიდამონიძე. 1945 წლიდან საქართველოში გაიზარდა მოქმედ ტაძართა და სასულიერო პირთა რიცხვი. თავის მხრივ, სასულიერო პირთაგან ბელადისადმი უსიტყვო მორჩილება და მისთვის ხოტბა-დიდების შესხმა იყო აუცილებელი. საინტერესოა, პატრიარქ კალისტრატეს მისალოცი წერილი სტალინისთვის, რომელშიც იგი წერს: „თქვენ სიჭაბუკითგანვე არა სცანთ ძილი თვალთა, რული წამთა და განსვენება ხორცთა ტვირთმძიმეთა და მაშვრალთა ცრემლითა მოსასპობად, ამისთვის მადლიერმა ერმა დაგსვათ ძლიერთა თვისთა შორის და შეგმოსათ დაუჭკნობელი დიდებით“.
_ შეგაწყვეტინებ _ ჩვენ მიჩვეულები ვართ ეკლესიის მხრიდან არათუ ტირანების განდიდებას, უბრალოდ, მათ „საჭირო კაცების“ პატივში ყოლას…
_ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ სტალინი თურქეთთან ომსაც აპირებდა, რაშიც, რა თქმა უნდა, იდეოლოგიურ მომზადებას დიდი მნიშვნელობა ექნებოდა. 1945 წლის ოქტომბერში სოჭთან სტალინი სიმონ ჯანაშიასა და ნიკო ბერძენიშვილს შეხვდა და წმინდად კრემლისტური პროპაგანდის გატარება დაავალა. 1945 წლის 14 დეკემბერს „კომუნისტსა“ და „ზარია ვოსტოკაში“ ს. ჯანაშიასა და ნ. ბერძენიშვილის წერილები გამოქვეყნდა, რომ თურქეთმა „მიიტაცა“ ტაო-კლარჯეთის ტერიტორიები. ანუ მიიტაცა, რუსეთმა კი არ გადასცაო და ქართველმა ერმა მიწა-წყალი უნდა დაიბრუნოსო. ამის შემდეგ უკვე რელიგიის ჯერი მიდგა. ჯერ იყო და სომეხთა კათოლიკოსმა გევორქ VI-მ და კილიკიის კათოლიკოსმა გარეგინ I-მა და სომხური ეკლესიის სხვა ეპისკოპოსებმა ოფიციალურად „მოსთხოვეს“ თურქეთს სომხებისთვის კუთვნილი მიწების დაბრუნება. ჯერი საქართველოს ეკლესიაზე მიდგა. 1946 წელს „ზარია ვოსტოკაში“ გამოქვეყნდა პატრიარქ კალისტრატეს წერილი „საქართველოს საკათალიკოსოს ზემო ქართლის ეპარქიისათვის“. მალევე კალისტრატემ „კომუნისტის“ რედაქციასაც მისწერა, რომ მისთვის უფლება მიეცათ, „ხმა შეერთებინა ჯანაშიასა და ბერძენიშვილისთვის“. გაგიკვირდებათ და ამას დაემატა აჭარის მუსლიმთა სულიერი ლიდერის, სულეიმან ბერიძის წერილი: „თურქმა მოძალადეებმა დაგვიბრუნონ ჩვენი მიწა-წყალი“. იდეოლოგიური ფონი უკვე მზად იყო, სტალინმა ამის შემდეგ ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქის ჯარების სარდლად მარშალი კ. როკოსოვსკი დანიშნა, თუმცა თურქეთს დასავლეთის ქვეყნებმა მხარი დაუჭირეს და ომი არ შედგა, სამაგიეროდ დარჩა იდეოლოგია: „რუსეთი თუ ოკუპანტია, თურქეთიც ოკუპანტია. თუ თურქეთი ოკუპანტი არაა, არც რუსეთია ოკუპანტი“.
_ საკმაოდ ნიშანდობლივი რამ თქვი, ამ საკითხისთვის ამ რაკურსით არ შემიხედავს, სიმართლე გითხრა. დიახ, „ორივე ოკუპანტია“ ახლაც საკმაოდ ინტენსიურად გამოიყენება ცალკეული პოლიტიკური პერსონებისა და სხვა აღტყინებული პირების მიერ. რა ხდება შემდეგ?
_ ამის შემდეგ რუსეთის ეკლესია ეკლესიათა მსოფლიო საბჭოში გაწევრიანდა. შესაბამისად, საკუთარი პოზიციისადმი მხარდამჭერი ეკლესიები სჭირდებოდა, თან სასურველი იქნებოდა, ასეთი მხარდამჭერები ისტორიული პრივილეგიების მქონენიც ყოფილიყვნენ, რაც მათ ხმას წონას გაუზრდიდა. ეს როლი კი „გვერგო“ საქართველოსა და სომეხთა სამოციქულო ეკლესიებს. 1962 წლის 4 მაისს უწმინდესმა ეფრემ II-მ ემს-ს წევრობაზე თანხმობის წერილი გაუგზავნა.
ეკლესიის მხრიდან რუსული იდეოლოგიის გატარება, უბრალოდ, შეუძლებელია, თუკი მისი ხელმძღვანელი დასავლეთსა და ამერიკას არ აძაგებს. მაგალითისთვის მოვიხმობთ პატრიარქ ეფრემ II-ის წერილს, რომელიც მან 1970 წელს აშშ-ს პრეზიდენტ რ. ნიქსონს მისწერა: „განა, ამერიკას ესაჭიროება კოლონიები, ხომ ისედაც დიდი და მდიდარი ქვეყანაა… არა სჯობია, თქვენი ცოდნა, ძალა და ღონე მიმართულ იქნას ღვთიური მშვიდობის აღმშენებლობისთვის, ვიდრე სხვის უბედურების ხარჯზე“.
რაც შეეხება სხვა მართლმადიდებელ ეკლესიებთან ურთიერთობას, ზუსტად ისევე, როგორც რუსული პოლიტიკისთვის მიუღებელია სახელმწიფო საზღვართან დამოუკიდებელი ეკლესია არსებობდეს, ასევე შეუთავსებელია მის ინტერესებთან, რომ მის საზღვართან დამოუკიდებელმა, ე. ი. ავტოკეფალიურმა, ეკლესიამ იარსებოს. შესაბამისად მოქმედებდა კიდეც.
_ ამაში გეთანხმები და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების მაგალითები მახსენდება.
_ დიახ, დიახ… მსოფლიო საპატრიარქომ 1924 წელს გამოაცხადა პოლონეთის ეკლესიის ავტოკეფალია, რაც რუსეთისთვის კატეგორიულად მიუღებელი იყო. შესაბამისად, არ ცნო იგი. ხოლო შემდეგ, 1948 წელს, როდესაც პოლიტიკურად უკვე თავად ქვეყანას აკონტროლებდა, მანვე მიანიჭა პოლონეთის ეკლესიას ავტოკეფალია და მისი საკუთარი პოლიტიკური მიზნებისამებრ გამოყენება დაიწყო.
1923 წელს მსოფლიო საპატრიარქოს მიერ ჩეხეთ-სლოვაკეთის ეკლესია ავტონომიურად იცნო. მეორე მოფლიო ომის შემდეგ, 1945 წლის მაისში, ჩეხეთ-სლოვაკეთი გერმანული ოკუპაციისგან განთავისუფლდა, თუმცა 1946 წელს, კომუნისტების მიერ ხელისუფლებაზე შეტევის გამო, ქვეყანა სსრ კავშირს უფრო დაუახლოვდა და რკინის ფარდის უკან აღმოჩნდა. ჩეხეთ-სლოვაკეთის გარკვეულმა მართლმადიდებლურმა ჯგუფებმა, რომლებზედაც ღიად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ რუსეთისგან იმართებოდნენ, რუსეთის ეკლესიის იურისდიქციაში შესვლა „მოითხოვეს“. საბოლოოდ, ისინი 1946 წელს რუსეთის ეკლესიასთან ავტონომიურ საეგზარქოსოდ გაერთიანდნენ. 1948 წელს კომუნისტურმა პარტიამ ძალაუფლება ხელში ჩაიგდო, რის შემდეგაც ეკლესია კომუნისტური რეჟიმის მხრიდან სრულად და მკაცრად კონტროლირებული გახდა.
არც ესტონეთის ეკლესიას ეწერა კარგი დღე, რომლისთვისაც მსოფლიო საპატრიარქოს მიერ ბოძებული ავტონომია რუსული კუპაციის შემდეგ შეწყდა და საბჭოთა კავშირის დანგრევამდე ვერ აღდგა. ესტონეთის შემთხვევას ძალიან ჰგავს ფინეთის სიტუაცია, მასაც რუსულმა ოკუპაციამ დააკარგვინა ავტონომია, რომელიც საბჭოთა კავშირის დაშლამდე ვერ აღდგა. ცალკე სასაუბრო თემაა უკრაინის საკითხი, სადაც რუსეთი, დაახლოებით, 30 წელია, კბილებით ცდილობდა, რომ ეკლესიას დამოუკიდებლობა არ მიეღო, თუმცა, საბედნიეროდ, ეს მცდელობანი ამაო აღმოჩნდა და რამდენიმე თვის წინ რუსეთის საზღვართან ახალი, დამოუკიდებელი ეკლესია შეიქმნა. სამწუხაროა, რომ დღემდე ვერ მოხერხდა ლატვიის ეკლესიის ავტონომიური სტატუსის აღიარება, რომელიც, რამდენადაც მახსოვს, პირადად სტალინის უხეში ჩარევით შეწყდა.
_ სხვათა შორის, ამ კონტექსტში ფრიად მნიშვნელოვანია ათონის საკითხი. იქნებ, ამ თემას უფრო ვრცლად შევეხოთ.
_ დიახ, ვფიქრობ, აუცილებლად აღსანიშნავია ათონის საკითხიც: XX საუკუნის დასაწყისში რუსებმა სპეციალური დავალებით ბორის სერაფიმოვი მიავლინეს ათონის მთაზე, რომელიც მოგვიანებით აცხადებდა, რომ მთას რუსეთი ინახავდა და აქ მალე ბერები საერთოდ არ იარსებებდნენ, თუკი ათონი რუსეთის დაქვემდებარებაში არ შევიდოდა. ათონის შესახებ დავაში ჩაერთო მელეტიოს მეტაქსაკისი _ შემდგომში მსოფლიო პატრიარქი, რომელიც აქტიურად მოუწოდებდა საბერძნეთის პრემიერ-მინისტრ ელეფთერიოს ვენიზელოსს, რომ არ დაეშვა ათონის რუსულ ხელში მოხვედრა. მიუხედავად რამდენიმე დოკუმენტისა, რუსული მხარე ამ მთას მაინც არ ცნობდა საბერძნეთის ტერიტორიად. საბოლოოდ, ეპისკოპოს მელეტიოსის, კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოს, საბერძნეთის ხელისუფლებისა და დიდი ბრიტანეთის აქტიური ჩარევით ლოზანის 1923 წლის ხელშეკრულებამ საბერძნეთის ხელისუფლების მფლობელობაში გამოაცხადა ათონი, ხოლო საკუთრივ საბერძნეთის მხარემ 1926 წელს მიიღო გადაწყვეტილება, რომ ათონის მთის ბერები აუცილებლად საბერძნეთის მოქალაქეები უნდა ყოფილიყვნენ. რუსეთს ისღა დარჩენოდა, რეალობას შეგუებოდა.
_ იერარქების „თანამშრომლობაზე“ რას იტყვი? მგონი, გასაგებია, რა თანამშრომლობასაც ვგულისხმობ…
_ ცალკე სასაუბრო თემაა სხვადასხვა მაღალი იერარქის საკითხი, რომლებიც იმ პერიოდში რუსეთის შესაბამის უწყებებთან თანამშრომლობდნენ. წმინდა წერილში საინტერესო გამოთქმაა: „არ არის დაფარული, რომელიც არ გაცხადდება“. ფაქტიცაა, სხვადასხვა გზით, მაგრამ დღითი დღე უფრო და უფრო მეტი სასულიერო პირის შესახებ ვიღებთ ინფორმაციას, რომელიც XX საუკუნეში რუსეთის სპეცსამსახურებთან თანამშრომლობდა. მაგალითად, ბულგარეთში, როდესაც საპატრიარქო ქვეყნის დასავლური განვითარების პირდაპირი შემაკავებელი ზღუდე აღმოჩნდა, სახელმწიფოს შესაბამისი არქივები გაიხსნა, საიდანაც გაირკვა, რომ სინოდის წევრთა უმრავლესობა КГБ-სთან თანამშრომლობდა. სხვა ეკლესიებში იერარქებმა თავადაც აღიარეს ეს ფაქტი, მაგალითად, კიევის ყოფილმა მიტოპოლიტმა ფილარეტმა განაცხადა, რომ „გამონაკლისის გარდა, საბჭოთა კავშირის დროს არავის შეეძლო ეპისკოპოსად გახდომა КГБ-ს თანხმობის გარეშე. იმის თქმა, რომ მე არ ვიყავი მათთან კავშირში, არ იქნება სწორი. მეც ვიყავი კავშირში, ისევე როგორც ყველა… საბჭოთა ტოტალიტარულ სახელმწიფოში ყველაფერს აკონტროლებდნენ. მეც უნდა შემეთანხმებინა ჩემი საქმიანობა სახელმწიფოსთან“.
_ ეს მაინც წარსულია, რა ხდება ახლა?
_ ჩვენთვის ორმაგად ტრაგიკულია ის, რომ რუსეთის პრეზიდენტმა ვლადიმირ პუტინმა ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის მოდელად სწორედ სტალინისეული მიდგომები აირჩია. ამ სისტემაში კი ეკლესია დაცლილია ყოველგვარი მისტიკურობისგან და ორად-ორი მოვალეობა აქვს შესასრულებელი: 1. ნებისმიერ ფასად გაამართლოს საკუთარი ბელადის ნებისმიერი მოქმედება; 2. გამოიყენოს საკუთარი სტატუსი და სხვა მართლმადიდებელ ქვეყნებში კრემლისტური იდეოლოგია გაატაროს. სწორედ ამით იყო გამოწვეული თუნდაც ის, რომ პატრიარქი კირილი სირიაში პუტინის მიერ მოწყობილ სასაკლაოს, რომელსაც უამრავი უდანაშაულო ბავშვის სიცოცხლე შეეწირა, უტიფრად ამართლებს. გაგახსენებთ მის სიტყვებს, რომლითც პუტინს სირიის ტრაგედიის შემდეგ მიმართა: „ამ ომს „წმინდა ომს“ ვუწოდებ… ამ ბრძოლაში უდიდესი როლი თქვენ შეასრულეთ, ამის გამო მადლობა მინდა გადაგიხადოთ“.
ჩემთვის, როგორც რიგითი ქართველისთვის, ძალიან სამწუხაროა, რომ სხვა „საბჭოთა კავშირის ქვეყნების ეკლესიათა“ მსგავსად, ვერც ერთი ძალა ვერ გამოჩნდა ქვეყანაში, რომელიც გაბედავდა და ღიად გამოამზეურებდა იმ ანტისახელმწიფოებრივ მოქმედებებს, რომლითაც სასულიერო პირებად გადაცმული რუსული უშიშროების ჯაშუშები ჩვენი ქვეყნის სუვერენიტეტს ებრძოდნენ და ებრძვიან. იმედია, ამის დროც მოვა, რადგან „არ არის დაფარული, რომელიც არ გაცხადდება“.

კოკა წერეთელი